پرنده شناسی و پرنده نگری - جلسه چهارم
اهداف: آشنایی با عادات و رفتار پرندگان - آشنایی با پر در پرندگان - آشنایی با انواع رنگ در پرندگان
وسائل مورد نیاز: تعدادی پر پرندگان به رنگ های مختلف - تصاویر مربوط به پرندگان - تجهیزات پرنده نگری - فهرست رده بندی پرندگان
4-1 مقدمه
در این مرحله هر جلسه با یكی از ویژگی‌های پرندگان آشنا می شویم، سپس بر روی آن ویژگی در پرندگان تحقیق می کنیم و آن را در كنار دیگر اطلاعاتی كه جمع‌آوری کرده ایم، ثبت خواهیم کرد.
نكته: جمع‌آوری اطلاعات مشاهده پرندگان تا انتهای پروژه ادامه خواهد داشت و مطالبی كه از این جلسه بحث خواهد شد برای آشنایی بیشتر با پرندگان است. طبق برنامه زمان بندی به محل های مشخص شده در نقشه شهر مراجعه نمایید. ضمن حفظ سکوت و رعایت شرایط حاکم در آن زیستگاه، منطقه ای را برای انتظار مشاهده پرنده انتخاب کنید، سپس صبر نمایید تا پرندگان نزدیک تر بیایند. برای دیدن پرندگان در فاصله دورتر و مشاهده خصوصیات ظاهری آنها، می توانید از دوربین چشمی تان استفاده نمایید. بعد از مشاهده دقیق هر پرنده فوراً اطلاعات را در جدول "ثبت اطلاعات مشاهدهء پرنده" وارد نمایید. اگر پرنده ای را مشاهده کردید که نام آن را نمی دانستید یا تا به حال آن پرنده را ندیده اید، ابتدا مشخصات ظاهری آن را ثبت نمایید سپس طبق همین اطلاعات، نام پرنده و مشخصات آن را در کتاب راهنمای خود جستجو نمایید. برای جستجوی راحت تر، از فهرست رده بندی پرندگان که قبلاً تهیه نموده اید، کمک بگیرید. به مرور زمان جدول اختصاصی هر نوع پرنده و جدول تفکیک مکانی مشاهده پرندگان را پُر نمایید. همچنین ویژگی های معرفی شده پرندگان در هر جلسه را به این مجموع بیافزایید.
نکته: برای تکمیل اطلاعات ثبت شده حتماً نام علمی و نام انگلیسی پرنده را از کتاب راهنمای خود یا از طریق جستجو در اینترنت، بیابید و در دفاتر خود ثبت نمایید.
4-2 عادات و رفتار پرندگان
عادات و رفتار کلیه موجودات از دو حالت خارج نیست. یا معلول عوامل درونی و غریزی است که موروثی بوده و در نهاد پرنده وجود داشته، صفاتی که از والدین به جوجه ها انتقال یافته است. حدوث چنین اعمالی در نتیجه تحریکات درونی پرنده بوده و عامل آن ژنتیکی است. انواع حرکات پرندگان، آواز خوانی، هشدار دادن، اعمال جفت گیری، آشیانه سازی و ... همه از این گونه عادات هستند.
حالت دوم عادات و رفتار اکتسابی است که در اثر فراگیری از والدین در پرندگان بوجود می آید. باید توجه داشت که قابلیت فراگیری این اعمال نیز منشأ درونی دارد و در حقیقت در مقطعی از عمر پرنده در اثر مشاهده و تمرین یا تجریه شکی گرفته به صورت عاداتی خاص بروز می کند. چنانچه پرنده در زمان معینی از زندگی اش به بعضی از این تجارب دست پیدا نکند، ممکن است هرگز دست به آن اعمال نزند. در ادامه به یکی از عادات پرندگان، آواز خوانی، می پردازیم.
آواز پرندگان - موسیقی طبیعت
سحرگاه، هزاران مرغ به عنوان تسبیح و تقدیس، زبان به نغمه سرایی می گشایند.
آیا تا به حال نزدیک طلوع آفتاب، صدای جیک جیک و هیاهوی پرندگان را شنیده اید؟ مثل زمانی که خود را به دامان طبیعت می سپاریم، جایی که تنها یک چیز آن آرامشی را که جستجو می کنیم چند برابر می کند"سکوت" سکوت طبیعت به ما کمک می کند، بهتر بیندیشیم، بهتر ببینیم و حتی بهتر بشنویم، آنچه را که اصوات مزاحم شهر مانع از شنیدنشان می شود، مثل صدای پرندگان، درواقع صدای پرندگان تشکیل دهنده بخشی از موسیقی دلنشین طبیعت است و برای همین است که ما انسان ها از شنیدن آواز پرندگان لذت می‌بریم، اما آنها برای زیبایی نمی خوانند. برای یافتن مفهوم آواز پرندگان و همخوانی آنها تلاش های بسیاری صورت گرفته است. طبق این تحقیقات آواز خواندن از نظر پرندگان وسیله ای است برای برقراری ارتباط با سایر پرندگان و انتقال پیام بین یکدیگر. همچنین پرندگان از همخوانی به عنوان ابزار دفاعی نیز استفاده می کنند. پرندگان سعی می‌کنند در آواز خوانی خبره شوند تا پیام خود را بهتر برسانند. آواز به پرندگان این امکان را می‌دهد که بسیار بهتر از باقی جانداران با هم صحبت کنند. در تاریکی شب یا در یک جنگل استوایی پر درخت، دیدن یک پرنده دیگر بسیار مشکل است؛ ولی صدای آواز می‌تواند مسافتی طولانی را طی کند تا به گوش سایر پرندگان برسد. صدا در تمامی جهات منتشر می‌شود و از موانع فراوان می‌گذرد. زیست شناسان نظریات مختلفی را برای توضیح این اجراهای موسیقیایی خیره کننده مطرح کرده اند. با این حال آزمایش‌های رفتاری این گونه های همخوان با مشکل مواجه بوده زیرا بعضی از این گونه ها در جنگل های متراکم زندگی کرده و امکان مشاهده رفتاری آنها از نزدیک وجود ندارد.
پرنده ای در حال آوازخوانی
4-3 پر در پرندگان
پرها در پرندگان شگفت انگیز ترین نوع لباس و پوشش را برای این جانداران بوجود آورده اند. پرها نه تنها پرندگان را قادر به پرواز می سازند بلکه محافظی بسیار عالی برای بدن در برابر هر گونه شرایط جوی و محیطی هستند. ساختمان هر پر از سه بخش تشکیل شده است: بخش اول ساقهء مرکزی است که "کوئیل" نامیده می شود. قسمت دوم ریشه هایی است که به قسمت قطور کوئیل متصل استو قسمت سوم در انتهای پر قرار دارد که بخش نرم و کرکی شکل آن را تشکیل می دهد. این بخش کرکی پر کاملاً بر روی بدن پرنده می خوابد. پرها می توانند به حالات مختلف درآیند؛ مثلاً می توانند به طور مستقیم نگه داشته شوند یا به حالت خوابیده باشند، یا به شکل بادبزن، تاج، کاکل، چتر و یا طوق درآیند.
قسمت های مختلف پر پرنده
پرهای یک پرنده به صورت تصادفی بوجود نمی آیند، بلکه درست در محل هایی معین روییده می شوند. در میان دو منطقهء پر قسمتی از پوست لخت وجود دارد. اما به نظر می رسد تمام سطح بدن پرنده پوشیده از پز است، زیرا بجز مواردی که پرنده بیمار می شود پرهای یک ردیف کاملاً روی پرهای ردیف بعد را می پوشانند.به این ترتیب سراسر سطح پوست بدن پوشیده از پز به نظر می رسد. برای مرتب و براق نگه داشتن پرهای پرنده، درست در زیر پوست، نزدیک دم، دو غده یا کیسهء کوچک چربی قرار گرفته است. وقتی پرنده می خواهد پر های خود را براق کند، تنها کاری که باید انجام دهد این است که با منقار خود فشاری به این غده ها وارد آورد. با این کار، چربی لازم از غده به نوک منقار منتقل می شود. پرندگان آبی بسیار وابسته به این چربی هستند تا پرهای خود را در شرایط مساعد نگاه دارند و در برابر آب محافظت شوند. پرندگانی که کیسه های چربی ندارند غالباً دارای پرهای پودر افشانی هستند که به صورت پوشش ضد آب عمل می کند.
پر پرنده به صورت کاکل
پرها نیز مانند لباس پس از استفاده زیاد، کثیف و کهنه می شوند و نیاز به نوسازی دارند. به همین منظور پرندگان در بهار و تابستان در حوضچه های آب سرد، رودخانه ها یا برکه ها و بعضی پرندگان دیگر در زمستان بر روی برف ها استحمام می کنند. تقریباً به تعداد انواع پرندگان روش های متفاوت استحمام در میان آنها وجود دارد. برخی از پرندگان برای پاک کردن بال های خود در خاک می غلتند و برخی دیگر از حمام شن استفاده می کنند. نوسازی پرهای پرندگان به منظور تعویض پرهای کهنه و فرسوده به جای پرهای جدید صورت می گیرد. بیشتر پرندگان هر سال یک بار پر های خود را در مرحله ای که به نام " تو لک رفتن" یا پر ریزی مشهور است عوض می کنند. این مرحله معمولاً در اواخر تابستان صورت می گیرد.
پرهای بال زودتر از پرهای سایر قسمت های بدن شروع به ریختن می کند، ولی در هر بال فقط دو پر می افتد، به نحوی که پرنده بتواند پرواز خود را انجام دهد، به همین صورت به تدریج سایر پرهای فرسوده می ریزد و پرهای جدید به جای آنها ظاهر می شود. تعدادی از پرندگان آبی مانند اردک ها و درنا ها که آنچنان به پرواز وابسته نیستند، تمام پرهای پرواز خود را یکجا از دست می دهند و در خلال در آمدن پرهای جدید، خود را در میان علف ها پنهان می کنند تا پس از رشد کافی پرهای پروازشان، بتوانند روباره در هوا پرواز کنند.
بعضی از پرندگان بیشتر از یک بار در سال پر ریزی می کنند. رنگ پرهای پرندگان نر ، در مقایسه با پرندگان ماده به این دلیل بسیار روشن تر است که معمولاً نرها بعداز دوران تولید مثل نیز یک بار دیگر پرهایشان را عوض می کنند. رنگ پرهایی که بعد از دوران تولید مثل رشد می کنند کمی تیره تر است.
4-4 انواع رنگ ها در پرندگان
اکثر رنگ هایی که ما در گیاهان، حیوانات و کانی ها می بینیم، به دلیل وجود رنگدانه است. این رنگدانه ها مواد شیمیایی هستند که ضمن منعکس کردن بعضی از طول موج های نور، برخی دیگر را نیز جذب می کنند. در واقع رنگ هایی که ما می بینیم، طول موج هایی هستند که منعکس شده اند. چمن سبز است، فقط بخاطر اینکه نور سبز را منعکس می کند؛ نه اینکه چمن سبز باشد و ما آن را سبز ببینیم. برای درک بهتر میتوانید یک نور نارنجی بر روی چمن بتابانید، آن وقت چمن را سبز نخواهید دید، زیرا نور سبز رنگی در کار نیست که آن را منعکس کند.
نمایش رنگ های زیبا در پر طوطی
پرهای اغلب پرندگان به واسطه رنگدانه ها رنگارنگ هستند. و در بعضی پرندگان، میزان رنگ پرها بستگی به نوع غذایی دارد که از آنها تغذیه می کنند. فلامینگوها از جلبک ها و جانداران کوچک آبزی که حاوی رنگدانه هستند تغذیه می کنند، در نتیجه رنگ پر های آنها صورتی است .
رنگ صورتی پرهای فلامینگو به واسطه نوع تغذیه آن
بیشتر حیوانات و گیاهان رنگدانه هایی تولید می کنند که در آب حل می شوند. حلزون های بدون صدف، رنگدانه هایی به رنگ صورتی از خود ترشح می کنند که اصطلاحاً جنتیانا (کوشاد) نامیده می شود. حلزون از این ماده رنگی، برای دفاع از خود استفاده می کند. همچنین رنگ قرمز روشن پر های پرنده ای به نام توراکو، به دلیل ماده رنگی به اسم توراسی است که در آب حل می شود. بیشتر جوهرهایی که از آنها برای خوشرنگ کردن غذا و رنگ کردن پارچه ها استفاده می کنند، از رنگدانه های موجود در گیاهان یا حیوانات به دست می آیند.
موجودیت همه رنگ ها به دلیل وجود رنگدانه ها نمی باشد. زمانی که یک حباب صابون که دارای رنگ هی زیبای خیره کننده ای است می ترکد، تنها چیزی که از آن می ماند یک قطره آب زلال و بی رنگ است. پس می بینیم که رنگ های موجود در یک حباب ناشی از رنگدانه نیست. همچنین همانطور که می دانید رنگین کمان نیز فاقد رنگدانه است. رنگ های رنگین کمان بر اثر پدیده ای به نام شکست نور ایجاد می شود.
بسیاری از زیباترین پرندگان برای تولید بال و پرهای رنگارنگ از رنگدانه استفاده نمی کنند. رنگ های آبی و سبز خیره کننده و بسیار زیبای مرغ های مگس خوار و مرغ های ماهیخوار بر اثر وقوع پدیده ای به نام " تداخل " می باشد. سطح پرهای این پرندگان از لایه های بسیار ریز و ظریف ماده ای شفاف تشکیل شده اند. این لایه های ظریف، بعضی از طول موج های نور را خیلی خوب منعکس می کنند ولی بعضی دیگر از طول موج های نور خیلی ضعیف منعکس می شوند. زیرا این لایه ها موجب تداخل طول موج ها با یکدیگر می شوند و در نتیجه یکدیگر را محو و خنثی می کنند. مثلاً استخراج رنگ پرهای یک مرغ مگس خوار کاملاً غیر ممکن است. درست مثل این می ماند که ماظرفی را زیر قطرات بارانی که از رنگین کمان پائین می ریزد، بگیریم و رنگ های آن را جمع آوری کنیم!
رنگ آبی زیبای مرغ مگس خوار به واسطهء پدیدهء تداخل
4-5 تفاوت رنگ در پرندگان نر و ماده
بعضی از جانوران پوششی زیبا و رنگارنگ دارند و داشتن چنین پوششی بی هدف نیست. معمولاً پرندگان نر بال و پر های زیبا و رنگارنگ داارند، در حالی که پرندگان ماده دارای بال و پر های قهوه ای کدر هستند. زیرا هر یک از آنها برای تشکیل خانواده و مراقبت از جوجه ، وظایف خاصی دارند. وظیفه پرنده نر اطمینان از وجود منابع غذایی در نزدیکی لانه است تا بتوانند برای جوجه ها غذا تهیه کنند، همچنین پرنده نر از قلمرو خود در مقابل ورود همنوعان دیگرش حفاظت می کند. این پوشش رنگارنگ حیوان نر، مانند یک تابلوی راهنما به سایرین هشدار می دهد: " جلوتر نیایید".
تفاوت رنگ در طاووس نر و ماده
رنگ های روشن بیشتر پرندگان نر در فصل جفت یابی نیز به کار می آید. مثلاً مرغ بهشتی نر با حرکات موزونی که مقابل مرغ بهشتی ماده انجام می دهد، رنگ های بالو پرش را به نمایش می گذارد. حتی این پرنده زیبا و باشکوه، برگ های درختان را می کند تا نور خورشید بر روی پرهای رنگارنگ و زیبایش بتابد و با او در فضای تاریک جنگل گرمسیری جلوه خاصی بدهد.
_ پرهای تهیه شده را به دقت بررسی کنید، بخش های مختلف آن را بیابید و نام گذاری کنید، همچنین این پرها را از نظر رنگ مشخص نمایید.
تکلیف 1: بعد از پیاده سازی اطلاعات بر روی نقشه شهر و پر نمودن مجموعه جداول اختصاصی پرندگان، نوع پرندگانی که برای مطالعه در نظر گرفته اید را از نظر رنگ مشخص نمایید. همچنین نوع پرها در این پرندگان را بررسی نمایید و اطلاعات را برای ما ارسال نمایید.
تکلیف 2: از میان عادات و رفتار پرندگان در این جلسه، به آواز پرندگان اشاره شد، سایر عادات و رفتار پرندگان را بررسی و نتایج را برای ما ارسال نمایید.
محل بازدید/اردو/خرید: برای این جلسه می توانید از باغ وحش های شهرتان که انواع پرندگان آبی و گونه های خاص پرنده نگهداری می شوند بازدید نمایید. هنگام بازدید به انواع رنگ پرهای پرندگان و شکل پرها دقت نمایید. همچنین طبق برنامه زمان بندی شده از محل های مورد نظر بازدید نمایید.
منابع مطالعه: برای اطلاع بیشتر در مورد عادات و رفتار در پرندگان، پرهای پرندگان و انواع رنگ در آنها به منابع زیر مراجعه نمایید.
1- فصل های عادات و رفتار پرندگان و مرفولوژی یا ریخت شناسی از کتاب مقدمه ای بر پرنده شناسی - تألیف جمشید منصوری - انتشارات اشرفی.
2- فصل های پوشش بدن و تشریح خارجی از کتاب پرندگان (ساختار و فعالیت بدنی آنها) - مترجمان حبیب الله دادرس و سید هادی منصوری - انتشارات دانشگاه شیراز.
پرنده شناسی و پرنده نگری - جلسه اول
پرنده شناسی و پرنده نگری- جلسه دوم
پرنده شناسی و پرنده نگری- جلسه سوم
پرنده شناسی و پرنده نگری- جلسه پنجم
پرنده شناسی و پرنده نگری- جلسه ششم
پرنده شناسی و پرنده نگری- جلسه هفتم
پرنده شناسی و پرنده نگری- جلسه هشتم
بخش پژوهش های دانش آموزی تبیان، تهیه: الهام گارسچی
تنظیم: نسرین صادقی
