پرنده شناسی و پرنده نگری - جلسه اول

هرکه با مرغ هوا دوست شود،

خوابش آرام ترین خواب جهان خواهد بود.

سهراب سپهری

اهداف: آشنایی با موجودات زنده اطراف ما - آشنایی با خصوصیات و دیرین شناسی پرندگان - آشنایی با تنوع پرندگان در ایران و جهان

وسائل مورد نیاز: دسترسی به اینترنت

1-1 مقدمه

هركدام از ما در شهری از شهرهای ایران زندگی می‌كنیم و هر روز و هر روز بخش متفاوتی از طبیعت شگفت‌انگیز ایران را می‌بینیم. ولی آیا واقعا می‌بینیم؟ آیا گفتن اینكه ما شهرنشین هستیم و زندگی شهری ما را از طبیعت دور كرده، تنها یك بهانه نیست؟ چند نفر از ما نام درختانی كه در شهرمان وجود دارد را می‌دانیم؟ یا گیاهان و گل‌هایی كه به طور طبیعی و یا دست كاشت، هر روز و هر روز در كنار ما رشد می‌كنند و محیط شادی را برای ما فراهم می‌كنند، می شناسیم؟ چند نفر از ما نام پرنده‌هایی كه هر روز و هر روز می‌بینیم را می‌دانیم؟

تابه‌حال به این موضوع فكر كرده ایم كه چرا بعضی از پرنده‌ها در شهر ما هستند و در شهری دیگر هیچ اثری از آنها نیست؟ یا چرا بعضی از پرنده‌ها فقط در شهرها زیاد هستند و در محیط‌های طبیعی‌تر اینطور نیست؟ ما چقدر از این موضوع اطلاع داریم؟ چقدر محیط اطرافمان را می‌شناسیم؟

آیا با این گفته موافق هستید كه: "شناخت راهی‌ است برای علاقه پیدا کردن و علاقه داشتن راهی است برای احساس تعلق كردن. و احساس تعلق راهی است برای ماندن و حفظ كردن و آباد كردن"پرنده‌ ها یكی از اجزای این محیط هستند و بخشی از هویت محیط ما را می‌سازند. در این پروژه می‌خواهیم با پرندگان محل زندگی‌مان بیشتر آشنا شویم.

1-2 موجودات زنده اطراف ما

تا به حال این سئوال را از خود پرسیده اید که:"در محل زندگی ما چه كسانی زندگی می‌كنند؟"

"زندگی می‌كنند" یعنی: موجود زنده هستند و بخشی از دوران زندگی‌شان در آن محل است (به دنیا می‌آیند، رشد می‌كنند، ازدواج می‌كنند، بچه دار می‌شوند و ...) و با محیط اطراف خود تعامل دارند، یعنی هم آنها بر روی محیط‌شان تأثیر می‌گذارند و نقشی را ایفا می‌كنند و هم محیط بر روی آنها تأثیرگذار است.

پاسخ این سئوال این است: در شهر، انسان‌ها به همراه جانوران (گربه، سگ، موش، پرندگان مختلف و ...) و گیاهان (درختان، درختچه‌ها و گیاهان دیگر) زندگی می‌كنند. ممكن است در جواب این سئوال تنها به انسان‌ها اشاره شود. ما انسان‌ها به دلیل مأنوس نبودن با طبیعت، همیشه سهم موجودات زنده دیگر را از طبیعت نادیده می‌گیریم. از همین رو می‌توان متوجه كمبود اطلاعات‌مان در مورد دیگر ساكنین زنده اطراف‌مان شویم. موجودات زنده ای كه در همان محیطی زندگی می‌كنند كه ما زندگی می‌كنیم و همان مسایل و شرایطی را دارند كه ما داریم. ولی ما اطلاعات كمی در مورد شیوه زندگی آنها، نیازهایشان، مسائل شان و ... داریم و شاید هیچگاه متوجه نشویم كه برخی از آنها كی از شهر ما رفتند یا كی در شهر ما ساكن شدند. در میان جانوران ساكن در محل زندگی ما، پرندگان از تعداد و تنوع بیشتری برخوردارند ولی به دلیل كوچكی و سخت دیده شدن نسبت به پستاندارن و سگ‌سانان كمتر مورد توجه واقع می شوند و كمتر شناخته شده‌اند، البته این یك قانون كلی نیست، بعضی‌ها پرندگان را بیشتر دوست دارند. خوب است بدانید یكی از پرطرفدارترین و پردرآمدترین شاخه های اكوتوریسم در دنیا، پرنده نگری یا همانbird watching است كه در برخی كشورها به اندازه تماشاچیان بازی فوتبال طرفدار دارد. در این پروژه با اطلسی كه از پرندگان تهیه خواهد شد، خصوصیات ظاهری، فیزیولوژیكی، نوع تغذیه، نحوه تغذیه، محل زندگی، نوع لانه‌سازی، شیوه پرواز، نوع ارتباط با انسان، نقش آنها در زندگی شهری و ... مشخص خواهد شد. این اطلس را " پرندگان محل زندگی‌مان" نام گذاری می کنیم.

1-3 خصوصیات پرندگان

بعد از آشنایی مختصر با موجوداتی که اطراف ما زندگی می کنند در مورد خصوصیات پرندگان و تفاوت‌هایشان با سایر حیوانات(پوشش بدن، استخوان‌ها، داشتن بال، منقار و ...) صحبت خواهیم کرد. سپس با دیرین‌شناسی پرندگان (آركِئوپ‌تِریكس) و تكامل و تنوعپرندگان آشنا می شویم.

هر یک از ما ممکن است این دسته از جانوران را به علت مشخصی، پرنده بنامیم. برخی به علت داشتن بال و پر، برخی به علت پرواز کردن و برخی نیز به دلیل داشتن منقار. اما به راستی از نظر علمی به چه جانورانی پرنده اطلاق می شود ؟

1-3-1 اندام پرندگان

پرندگان مهره دارانی هستند که بدنشان از پر پوشیده شده است. اندام‌های جلویی در پرندگان به شکل بال است پرها در پرندگان نقش پوشش و پرواز را دارد که آنها را از مهره داران دیگر متمایز می نماید. در واقع تنها بدن پرندگان است از پر پوشیده شده و تمامی پرندگان نیز پر دارند. قدرت پرواز در پرندگان به آنها امکان می دهد مناطقی را برای زیست خود انتخاب نمایند که سایر حیوانات از دسترسی به آن مناطق عاجز باشند. اما اندام‌های جلویی پنگوئن ها و پرواز آنها چطور؟ در حقیقت این اندام‌ها نیز بال می باشند. تنها تفاوت این بال‌ها با بال‌های پرندگان دیگر در نحوه استفاده از آن‌ها است. این بال‌ها به منظور پرواز پنگوئن بوجود نیامده است بلکه برای حرکت بهتر پنگوئن در آب سازش یافته است.

پر پرندگان

خصوصیت دیگر پرندگان که سبب متمایز شدن آنها از سایر جانوران می شود، فاقد دندان بودن این دسته از جانوران است. پرندگان برای خوردن غذا و یا تکه تکه کردن آن از منقار خود استفاده می کنند. باید توجه داشت که منقار در هر پرنده، بسته به نوع نیاز و تغذیه پرنده سازش یافته است که ممکن است کوتاه، بلند، به طرف بالا یا پائین و حتی گاهی از طرفین خمیده باشد.

وجه تمایز دیگر پرندگان با سایر مهره داران دیگر پای آن‌ها است. پای اغلب پرندگان از چهار انگشت تشکیل شده است به طریقی که انگشت شست به طرف عقب و انگشتان دوم تا چهارم به طرف جلو قرار می گیرد. در بعضی از پرندگان به اقتضای محیط زیست آنها تغییراتی در تعداد و فرم انگشتان ایجاد گردیده است. مثلاً در بین انگشتان پرندگانی که در آب شنا می کنند پرده ای بوجود آمده که پای آنها را به شکل پارو تبدیل نموده است. یا مثلاً در شتر مرغ فقط انگشت سوم و چهارم باقی مانده است و پرنده ای مانند کلاغ که بیشتر اوقات بر روی زمین یا شاخه درختان به سر می برد دارای پاهای کاملاً معمولی بوده و انگشتان باهم کاملاً مساوی هستند.

انواع پا در پرندگان

وجه تمایز دیگری که در پرندگان وجود دارد قلب چهار قسمتی آنها می باشد. پرندگان تخم گذار هستند و بر روی تخم خود می خوابند. به نظر می رسد که این خصوصیت نتواند سبب تمایز کامل پرندگان از سایر جانداران شود زیرا برخی دیگر از جانداران مانند خزندگان نیز تخم گذار هستند. پرندگان خونگرم هستند. رنگ پرها در پرندگان نیز از خصوصیات منحصر به فرد آن ها محسوب می شود.

در اغلب موارد با توجه به این خصوصیات می توان جانوری را پرنده نامید و آن را طبقه بندی نمود. اما، در مواردی که با توجه به این خصوصیت نتوان جانوری را طبقه بندی نمود دانشمندان با استفاده از خصوصیات ژنتیکی جانور، آن را طبقه بندی می نمایند.

1-3-2 محل زندگی پرندگان

به علت قابلیت پرواز در بسیاری از پرندگان، این جانوران را در همه جای دنیا می توان یافت و به همین دلیل اغلب پرندگان بر روی شاخه های درختان زندگی می کنند و لانه هایشان را بر روی درختان یا مناطق مرتفع می سازند. با این وجود برخی از پرندگان توانایی پرواز ندارند. بیشتر ما ممکن است معدودی از پرندگان (که اغلب از انواع پرندگان صنعتی هستند) را بشناسیم که این توانایی را ندارند. جالب است بدانید، بسیاری از طوطی‌ها نیز توانایی پرواز ندارند. اما برخی پرندگان که قدرت پرواز نیز دارند و هزاران مایل در سال پرواز می کنند، لانه هایشان را بر روی زمین می سازند و همان جا تخم گذاری می کنند، مانند پرندگان مهاجر که در فصل تخم گذاری، اطراف تالاب ها لانه سازی می کنند. بطور عادی گونه های مختلف پرندگان را می توان در زیستگاه های خاص خودشان یافت. حتی در یک زیستگاه نیز ممکن است پرندگان مختلف را در جاهای مختلف دید. برای مثال در یک درخت بلند، گونه های پرندگانی که در نوک می نشینند با آنهایی که در وسط یا پایین درخت می نشینند، متفاوت است.

1-3-3 بزرگترین و کوچکترین پرندگان

کوچکترین پرنده ای که تاکنون شناسایی شده است، Bee Humming Bird می باشد. این پرنده دو و نیم اینچ طول دارد و هشت صدم اونس وزن آن می باشد. اما، غول پیکر ترین پرنده یافت شده، پرنده ای موسوم به Albatross می باشد که طول هر دو بال آن باهم یازده فوت است.

1-4 دیرین شناسی پرندگان:

آركِئوپ‌تِریكس Archaeopterix: اولین فسیل پرنده كه در سال 1861 در باواریای آلمان كشف شد و خود از پرنده‌ای حكایت می‌كند با دمی مانند خزنده، منقاری با دندان و بدنی پوشیده از پر. این فسیل متعلق به دوران ژوراسیك و حدود 150 میلیون سال پیش است. در قلمروهای علمی امروزی درباره جایگاه آركئو در میان جانوارن سیر تكاملی مسائل زیادی گفته شده است بحث رایجی كه وجود دارد آن است كه آركئو نمی تواند یك فسیل انتقالی میان پرندگان و دایناسورها باشد. اما آركئوپتریكس یك پرنده است چرا كه دارای پر بوده. البته این موجود دارای بسیاری از خصوصیات مربوط به دایناسورها هم هست كه در پرندگان كنونی یافت نمی شود، و در عین حال دارای برخی خصوصیات است كه تنها در پرندگان مشاهده شده و به دایناسورها تعلق ندارند.

1-5 تنوع پرندگان در ایران و جهان

پرندگان از لحاظ رده بندی در کلاس Aves و در Kingdom انیمالیا قرار می گیرند. باید توجه داشت که دانشمندان این رده بندی را با توجه به ساختمان معمول، آناتومی پرندگان و شباهت‌های ژنتیکی پرندگان انجام داده اند. در حال حاضر در دنیا بین 8600 تا 8700 نوع پرنده وجود دارد. از این بین، براساس آخرین فهرستی که در مجلات علمی به چاپ رسیده است، 517 گونه پرنده در ایران وجود دارد. از این تعداد که متعلق به 80خانواده و 10راسته اند ، حدود 320 گونه در ایران زادآوری می کنند، 90 گونه مهاجر زمستانه اند و 24 گونه مهاجر عبوری هستند. بقیه جزء پرندگان کمیاب، اتفاقی و رها شده از قفس محسوب می شوند. اگر بخواهیم آماری بگوییم حدود 70درصد پرندگان ایران مهاجرند که یا در زمستان وارد ایران می شوند یا در فصل تابستان برای زادآوری به ایران می آیند.

_ در اینترنت جستجو کنید و عکس انواع منقار و پای پرندگان را به همراه کارایی اختصاصی هر کدام بیابید.

تکلیف 1: نام سه پرنده شاخص محل زندگی تان را که از قبل می شناختید در اینترنت جستجو کنید و عکس، نام انگلیسی و نام علمی آن‌ها را بیابید. عكس‌ها باید پرنده را در حالت‌های مختلف نشان دهد كه بتوان با نگاه كردن به آن، پرنده را در شهر شناسایی كرد و تشخیص داد. این فایل را برای ما ارسال نمایید.

سعی کنید علاوه بر عكس، فایل صوتی صدای پرندگان را نیز بیابید. آشنایی با صدای پرندگان در شناسایی آنها كمك زیادی خواهد كرد.

تکلیف 2: نقشه شهر تان را تهیه كنید و محل سکونت تان را بر روی آن پیدا كرده و مشخص نمایید. عکس نقشه به همراه مشخص شدن محل سکونت تان را برای ما ارسال نمایید.

نكته: برای شهرهای كوچك كه ممكن است نقشه شهر به راحتی یافت نشود، می‌توان به شهرداری، فرمانداری، اداره میراث فرهنگی و هر سازمان مرتبط دیگر مراجعه كرد. البته باید توجه شود بر روی نقشه تهیه شده حتماً لكه‌های سبز مربوط به پارك‌ها و فضاهای سبز مشخص شده باشد.

محل بازدید/اردو/خرید: برای این جلسه می توانید به پارک ها و فضای سبز اطراف منزلتان مراجعه نمایید و به پرندگان و صدای آنها توجه کنید، پرندگانی که مشاهده می کنید را با عکس های تهیه شده مقایسه کنید.

منابع مطالعه: برای اطلاع بیشتر در مورد دیرین شناسی پرندگان و خصوصیات آن‌ها می توانید به منابع زیر مراجعه نمایید.

1- بخش های نخست کتاب شگفتی های جهان پرندگان - ترجمه و تألیف: هما رئیس دانا و محمود حکیمی - انتشارات: دفتر نشر فرهنگ اسلامی در آشنایی بیشتر با خصوصیات ظاهری پرندگان به شما کمک می کند.

2- فصل اندام شناسی از کتاب کلیات پرنده شناسی - تألیف جمشید منصوری - انتشارات سازمان حفاظت از محیط زیست.

3- در سایت های معرفی شده می توانید صدای انواع پرندگان را دریافت نمایید.

پرنده شناسی و پرنده نگری- جلسه دوم

پرنده شناسی و پرنده نگری- جلسه سوم

پرنده شناسی و پرنده نگری- جلسه چهارم

پرنده شناسی و پرنده نگری- جلسه پنجم

پرنده شناسی و پرنده نگری- جلسه ششم

پرنده شناسی و پرنده نگری- جلسه هفتم

پرنده شناسی و پرنده نگری- جلسه هشتم

بخش پژوهش های دانش آموزی تبیان، تهیه: الهام گارسچی

تنظیم: نسرین صادقی