تا کی ما باید پذیرای آثار دیگران باشیم

همراه با دکتر حسین یاوری، استاد دانشگاه و نویسنده کتاب «مبانی هنر»/ بتازگی کتاب «مبانی هنر» نوشته دکتر حسین یاوری از انتشارات سایه‌بان هنر به چاپ رسیده است.

یکی از دلایل اهمیت نوشته شدن این کتاب، آن است که معمولا کتاب های تالیفی در باب هنر ایرانی ـ اسلامی اندک است و این دیگران بوده اند که برای ما نوشته اند و اکنون هم مهم ترین منابع دانشجویان و پژوهشگران کتاب های ترجمه شده است. بر اساس صحبت این استاد تمام دانشگاه، خواندن کتاب های باارزش ترجمه شده اشکالی ایجاد نمی کند، ولی نوشته نشدن نظرات پژوهشگران ایرانی درباره هنرهای ایران و اسلام، حتما برای این حوزه آسیب رسان است.

دکتر حسین یاوری متولد 1325 تهران، دكترای مدیریت، پژوهشگر و نویسنده، عضو فرهنگستان هنر، استاد دانشگاه های ایران است و تاكنون بیش از 72 عنوان کتاب تالیف کرده، معتقد است سرزمینی که اسلام از آن برخاسته است، کمترین سهم را در تعالی و کمال هنر اسلامی داشته است و این ایرانیان بوده اند که در مطرح شدن هنر اسلامی بیشترین نقش آفرینی را انجام داده اند.

شما سال ها تجربه تدریس در دانشگاه را دارید، چه شد پس از این همه سال تصمیم گرفتید کتاب مبانی هنر را بنویسید؟

همان طور که اشاره کردید، من از سال 60 در دانشگاه های مختلف کشور مشغول به تدریس بوده و هستم. 12 سال پیش بود که آموزش درس مبانی هنر به من ارجاع داده شد. آن زمان برای تدریس متوجه شدم هیچ کتاب تدوین شده ای در این حوزه نداریم. در حالی که هنر اسلامی بر اساس یکسری مبانی مشخصی ایجاد شده است. دیگر هنرهای جهان مانند هنر هند و چین و... نیز اصول و مبانی مشخصی داشته اند. حال این مبانی، مورد قبول باشد یا خیر. پس از این اتفاق بود که به دنبال کشف مبانی هنر و بخصوص هنر اسلامی، آن هم برای تنظیم جهت تدریس در کلاس درس رفتم و نتیجه کتاب حاصل شد.

تحلیل شما از نوشته نشدن این دست کتاب ها از سوی محققان درباره مبانی هنر چیست؟

هنوز بسیاری از دانشمندان ما درباره هنرهای اسلامی هیچ دیدگاه منفی یا مثبتی ندارند. هنر اسلامی، هنری جهانی است که می توان گفت از سرزمینی که در آن پدید آمده هیچ استفاده ای نکرده است. 70 درصد هنر اسلامی، ساخت ایرانیان است و 15 درصد، ساخت بیزانس. 15 درصد دیگر در کشورهای عربی مانند مصر و شمال آفریقا و اندلس و... ساخته شده و اصلا جزیره العرب نقشی در اعتلای این هنر نداشته است.

هنر اسلامی باید فرازمان و فرامکان باشد و از طرفی هویت فردی و بیان فیگوراتیو (اندام واره) نیز نداشته باشد تا بتواند به سمت حقیقت گرایی برود و به ماندگاری دست یابد. از نیمه قرن 15 به بعد، تمام هنرهای ایجادشده در غرب، مانند دادائیسم، رئالیسم، فوتوریسم و... در دوران کوتاهی رواج داشته و بعد کمرنگ شده است. من در کتاب مبانی هنر، هم از مانیفست و زیربنای مبانی دیگر هنرها نوشته ام و هم از چگونگی مردود شدن آنها.

چرا مبانی دیگر هنرهای جهان را نیز در کتابتان بررسی کرده اید؟

در بحث مبانی هنر اسلامی لازم است مبانی تمام هنرها، چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام و حتی دیگر سرزمین ها را بدانیم. مثلا در مبانی هنر لازم است بدانیم در یونان به بحث هنرهایی که درباره سنگ است پرداخته می شود. زیرا یونانیان خدایانی داشته اند که پیکره آن را از سنگ می ساخته اند. البته یکی از دلایل آن، جغرافیای یونان بوده که پیوسته این کشور را در معرض سیل و فوران آتشفشان قرار می داده و مردم برای ایجاد حس امنیت، نیاز به خدایانی داشته اند که از آنان مراقبت کنند. یا این که چرا در هندوستان پارچه اهمیت زیادی داشته است؟ و دوک نخ ریسی سمبل استقلال هند به شمار می آید؟ و...

عده ای بر این باورند اصطلاح «هنر اسلامی» نمی تواند از نظر علمی کاملا مصداق داشته باشد، برخی هم هنر اسلامی را منحصر به یک قوم و کشور یا عرب ها می دانند. فکر می کنید این نوع نگاه از چه و کجا ریشه می گیرد؟

بعضی از افراد از روی ناآگاهی و نادانستگی معتقدند هنر اسلامی اصلا اعتباری ندارد و ما صرفا هنر ایران باستان داشته ایم. ولی همان طور که گفتم 70 درصد از هنر اسلامی، نتیجه تلاش و درخشش ایرانیان بوده است. دلایل آن نیز متعدد است؛ اول، مردم ما خدای واحدی داشتند. دوم، ایرانیان به تعلیم و تربیت اهمیت زیادی می دادند. سوم، هنر نزد ایرانیان ارزش والایی داشته است. چهارم، هنر واقعی برای ایرانیان رئال بوده و نه خیالی. ایدئولوژی برتر توحیدی این اجازه را به خود می داده که مطرح شود. هنر و فرهنگ اسلامی با ظهور اسلام رشد نمی کند و به شکوفایی نمی رسد، بلکه با پیوستن به کشورهای گوناگون بالنده می شود. جزیره العرب چیزی بر هنر اسلامی نمی افزاید. هنر اسلامی در ایران و چین است که شکوفا می شود. بیهوده نیست هنر اسلامی به هنر ایرانی شباهت زیادی دارد. امروز شما به جنبه های هنری ساختمان ها و نگاره ها و تزئینات عتبات دقت کنید، کاملا شبیه سازه های ایرانی است. این هنرها ناشی از اندیشه و توانایی هنرمندان خالص و مخلصی است که هنر را منسوب به خدا می دانسته اند.

یکی دیگر از موضوعات مرتبط با این مساله، این است که آثار ترجمه شده هم چندان وارد مقوله هنر اسلامی نشده و خلاء آن هم حس می شود. می خواهم بدانم شما ارزیابی از آثار ترجمه ای در این زمینه دارید؟

یکی از مشکلات ترجمه کتاب های دیگر کشورها، آن است که با فرهنگ ما سنخیت ندارد. البته خودم نیز چند کتاب ترجمه شده دارم. بنابراین نویسندگان و محققان ما باید شهامت اظهارنظر داشته باشند. من قصدم ستودن روحیه شهامت در خودم نیست، ولی من نیز تا سال 78 در این زمینه ورود نکرده بودم، بعد به درخواست دوستان نظراتم را بیان کردم، کتاب نوشتن من به معنای بی اشکال بودن محتوای آثارم نیست. اتفاقا باید محتوای کتاب هایم نقد شود تا سره از ناسره جدا گردد و در نهایت بتوانیم با کوشش یکدیگر به بیان نظرات قوی دست یابیم. ما باید باور کنیم که بشدت دچار کمبود کتاب هستیم. نشر ما مشکلات متعددی دارد که نوشتن را چه برای ناشر و چه برای نویسنده سودمند قلمداد نمی کند. ولی ما باید دین خود را به این مملکت ادا کنیم. تا کی باید صرفا به کتاب با ارزش «هنر در گذر زمان» از پروفسور هل گاردنر تکیه کنیم؟ کتاب تاریخ هنر جانسون با ارزش است، ولی تا کی باید صرفا آن کتاب را بخوانیم در حالی که این کتاب به هنر ایران نپرداخته است؟ مگر می شود هنری به این درخشانی را فراموش کنیم؟

چرا بعضی از محققان ما شهامت بیان نظرات خود را ندارند؟ آیا ریشه این بیان نشدن در پیچیدگی فهم هنرهای اسلامی و نیاز آن به مطالعات بین رشته ای باز می گردد؟

علت این است که بعضی از محققان خودباوری ندارند و به گمانشان نمی توانند نظرات ارزشمند و ماندگار ارائه دهند. از طرف دیگر فکر می کنند غربی ها نظرات قوی تری را بیان کرده اند. در حالی که حتی ارزشمندترین آثار اندیشمندان غربی نیز اشتباهاتی دارد. مثلا در نوشته های پروفسور پوپ نیز اشکالاتی وجود دارد که اتفاقا مطرح شده است، ولی هیچ یک از این اشکالات از ارزش کار او نمی کاهد. تا کی ما باید پذیرای آثار دیگران باشیم و هیچ اثر مستقلی را تولید نکنیم؟