نقش رسانه ها در جهت دهی دینی
مصاحبه با دکتر محسن حبیبی مدیر گروه معارف شبکه دو سیما
این انتقال مفاهیم گاهی درست و بجا و گاهی هم با بی دقتی و نادرست صورت می گیرد. در گفتگویی با آقای دکتر محسن حبیبی مدیر گروه معارف شبکه دو سیما در رابطه با این نقاط قوت و ضعف و نقش تأثیرگذار رسانه ها به ویژه تلویزیون در انتقال مفاهیم دینی صحبت کرده ایم که در ادامه می خوانید:
رسانه ها به عنوان ابزار انتقال پیام چه اندازه می توانند برای رساندن مفاهیم دینی استفاده شوند؟
اینکه رسانه در امور دینی مشغول به کار شود و نقش تأثیرگذار داشته باشد برمیگردد به دهه های قبل و ربطی هم به ایران ندارد. سایر کشورهایی هم که گرایش های مذهبی داشتند دست به ساخت برنامه های مذهبی زدند و در این راستا در کشور مختلف شبکه هایی ایجاد شده است. هیچ شکی نیست که رسانه می تواند یکی از موقعیت های خیلی مهم برای انتقال مفاهیم دینی باشد. به صورت سنتی هم این رسانه های مختلف بودند که توانستند انتقال مفاهیم مذهبی را برای عامه مردم داشته باشند. فضای سخنرانی، منبر و موعظه همیشه بوده و این تنها مختص به مسلمانان نیست. همه ی ادیان از این ابزار استفاده کردند؛ به صورت مجله، روزنامه، کتاب و .... اینها همه در طول قرن ها مورد استفاده قرار گرفته است. رسانه های نوین هم در این مسأله نقش مهمی دارند اما باید دید که هر رسانه چه تأثیری میتواند بگذارد، برای چه انتقال پیامی استفاده می شود و ما اصحاب رسانه هم چه انتظاری باید از آن داشته باشیم. اصولا آنچه که در رسانه های جمعی امروزه اتفاق می افتد بیشتر نقش هدایت موج های اجتماعی و حرکت های اجتماعی است. در موارد اندکی رسانه ها موج سازی یا مناسک سازی کردند؛ رسانه آنچه که در سنت ها و فرهنگ ها در بین عامه مردم وجود داشته را یا تقویت کرده یا تضعیف کرده و یا فقط جهت داده است.
یعنی رسانه ها به دنبال تولید مطلب جدیدی نیستند و فقط از موقعیت های موجود استفاده می کنند؟
یعنی مراسمی باید وجود داشته باشد و بعد رسانه از آن استفاده کند. به عنوان نمونه مراسم حج. از ابتدای اسلام برحج ابراهیمی تأکید شده و مراسم حج همیشه وجود داشته است. رسانه های نوین مثل رادیو و تلویزیون می آیند از این موقعیت بهره برداری می کنند. رسانه اگر توجهی هم به حج نداشته باشد حج برگزار می شود اما شاید بهره برداری لازم در بین عامه مردم صورت نگیرد. این تجمع میلیونی فرصت بسیار خوبی است تا از دلش کارهای رسانه ای را انجام بدهیم. ارتباطات تلویزیونی، پخش مستندهایی با نشان دادن ابعاد مختلف حج و .... که علاه برکسانی که در حج شرکت کردند دیگران هم بهره ببرند. حتی رسانه می تواند برای کسانی که میخواهند عازم حج شوند زمینه سازی داشته باشد و این زمینه سازی می تواند حج آنها را جهت بدهد.
این جهت دهی رسانه ها بر چه اساسی است؟
رسانه مسائل دینی را یا هدایت می کند و یا به نفع خودش از آن استفاده می کند. هر رسانه ای با توجه به سیاست های خودش این کار را انجام می دهد. به طور طبیعی وقتی اجتماعی به این عظمت شکل می گیرد کمبودهایی هم در برگزاری آن وجود دارد حالا رسانه می تواند تنها روی این نکات منفی متمرکز شود، بیان این مشکلات به تنهایی برای کسی که حج نرفته یا مسلمان نیست چه تصویری از حج را نشان میدهد ؟ و یا می تواند نقشی تأثیرگذار در معرفی حج و مسائل پیرامونش داشته باشد. اینکه رسانه مربوط به کدام تفکر است در عملکرد رسانه نقش دارد.
در رابطه با ایام محرم چطور؟ رسانه می تواند مفاهیم واقعه عاشورا را جهت دهی کند؟
اصل محرم و عاشورا وجود دارد. حالا این رسانه ها هستند که باید برای خودشان مشخص کنند که در چه جهتی میخواهند حرکت کنند. تقویت یا تضعیف؟ مثلا در سالهای اخیر همایش شیرخوارگان حسینی برگزار می شود. عده ای آمدند گفتند در دهه اول جمع میشویم و مراسمی را ویژه علی اصغر می گیریم خیلی هم استقبال شد. مجمع جهانی علی اصغر یک خاستگاه اجتماعی داشت. مردم قرن ها برای حضرت علی اصغر عزاداری می کردند و دلهاشان گره خورده به این ماجرا. رسانه از این فرصت بوجود آمده که سابقه در یک فرهنگ دارد استفاده کرد. در واقع چیز جدیدی بوجود نیاورد و اتفاقی که مثلا قرار بود در طول ده سال شکل بگیرد در یکی دو سال شکل گرفت و رسانه ماجرا را تقویت کرد. مهمترین نقش رسانه در مسائل مذهبی استفاده ار فرصت ها و فرهنگ های موجود و جهت دهی به آنها است.
نظریه ای هست که مناسک سازی کنیم، مناسک رسانه ای بسازیم. گاهی مناسک بدون زمینه صورت نمی گیرد. مثلا ختم های قرآن در ماه رمضان. این مراسم همه جا برگزار می شده و رسانه آن را جهت داده است و حالا همه جا هست این چیزتازه ای نبوده و رسانه آن را تقویت کرده است.
این جهت دهی ها در چه موضوعاتی استفاده می شود؟
استفاده از ظرفیتهای مهم مذهبی. همه ادیان از این موضوع استفاده بردند، همه ادیان زمان ها و مکان های مقدس دارند. در اسلام زمان ها و مکان های مقدس بسیار زیاد است. مثل مسجد که می شود امر مقدس برای ما. زمانی مثل ماه رمضان، محرم و ... زمان های منتسب به امور مقدس می شود. رسانه باید از این ظرفیت استفاده کند. در موقعیت های مذهبی که افراد دلشان با این امر مقدس گره خورده باید از فرصت استفاده کرد. در مواقع عادی بخواهیم از امام حسین (ع) صحبت کنیم مثل این ایام جواب نمی دهد، اما در ایام محرم همه چیز آماده است و تأثیر گذاری بیشتری دارد. و یا صحبت از قرآن در ماه رمضان، انرژی زیادی نمیخواهد . به طور عادی مردم دوست دارند از قرآن بشنوند. استفاده از پتانسیل ها ی مذهبی خیلی خوب است.
تلویزیون به عنوان یک رسانه عمومی تا چه اندازه می تواند از این فرصت ها استفاده کند؟
مناسبت های مذهبی شور انگیز است باید توجه داشت از این شور برای افزایش شعور هم در رسانه استفاده کنند. اما این پتانسیل تا حدی است و رسانه تا حدی می تواند معرفت افزا باشد. صدا و سیما طبق گفته امام دانشگاه عمومی است و اختصاصی نیست. اگر توقع این را داشته باشیم که مباحث پیچیده مذهبی در تلویزیون داشته باشیم مخاطب جذب نمی شود چون اصولا مردم برای فراغت و سرگرمی تلویزیون نگاه می کنند پس با ظرافت خاصی باید این مفاهیم منتقل شود. چون به راحتی کانال عوض میشود و رسانه تعویض می شود. تلویزیون خلق شده برای اوقت فراغت. این جنبه حتی در مناسبت های مذهبی هم باید در نظر گرفته شود. حالا از این میخواهیم برای انتقال پیاممان هم استفاده کنیم اما باید حواسمان باشد که چه قدر این ظرفیت وجود دارد، چه اندازه میشود این بار را به دوشش گذاشت؟ این باید شناسایی شود. و در هر رسانه ای متفاوت است.
اگر شناخت درست صورت نگیرد و تلویزیون، روزنامه، منبر و..... اینها را با هم اشتباه بگیریم اقبال عمومی را از دست می دهیم و رسانه ما یک رسانه کم اثر نیمه مرده می شود. یعنی خرج می کنیم، کار می کنیم اما تأثیر اندک می بینیم. این بخاطر این است که رسانه را نشناختیم لذا بار مناسب را روی آن قرار ندادیم. اگر ذات تلویزیون شناخته شود بیشترین تأثیر را می گذارد. در کنار شوری که وجود دارد با ظرافت و هنرمندی باید مفاهیم را منتقل کرد. هنر انتقال پیام، که باید در کنارش به فکر ارتقا شناخت سطح مخاطبان بود.
به نظر شما تلویزیون در ایام محرم و معرفی واقعه عاشورا چه قدر موفق بوده است؟
این نسبی است. در سالهای اخیر تلویزیون موفقیت های خوبی را کسب کرده است . سبک ارائه برنامه های مذهبی تغییر خوبی داشته. شکی نیست که تا حد مطلوب هنوز فاصله وجود دارد اما تغییرات هم محسوس بوده است. مثلا در قبل یک مجلس روضه را در یک تایم طولانی نشان می دادند اما در چند سال گذشته بخش های کوتاه و جدید 7، 8 دقیقه ای تهیه شده که در مربوط به همان سال است، مثل بخش های مراسم حاج محمود کریمی که از شبکه دو پخش می شود.
یک نظمی را با رعایت استانداردها ایجاد کردیم که زدگی ایجاد نمی کند. ما میخواهیم الگو سازی کنیم که چطور عزاداری کنیم. در سخنرانی هم هیچوقت بیشتر از 30 دقیقه پخش نمی کنیم. برنامه های مذهبی را سعی کردیم به سمت پاسخ به معضلات فرهنگی اجتماعی پیش ببریم. کارهایی انجام شده ولی هنوز فاصله خیلی زیاد است. برنامه های مذهبی جزء پر بیننده ها هستند؛ به نظر من ضمیمه هنر در ارائه مسائل دینی می تواند ضریب نفوذ رسانه را حتی در سایر بخش ها افزایش دهد. گاهی فکر می کنیم برای بیشتر دیده شدن برنامه مذهبی آن را کنار برنامه دیگری پخش کنیم اما من برعکس می بینم، اگر اقبال به برنامه مذهبی درست ارائه شود باید سایر برنامه ها کنار این قرار بگیرند تا دیده شوند. برنامه مذهبی خوب مشتری همیشگی و خوبی دارد در صورتی که با پژوهش، محتوای خوب و درست ارائه شود.
مصاحبه: زهرا فرآورده
بخش ارتباطات تبیان
