به علم و دانشت مغرور نشو
روز قیامت، هم روز جمع است كه مردم یك جا براى حسابرسى جمع مىشوند و هم روز فصل است كه بعد از محاكمه، هر یك جداگانه به جایگاه خود مىروند.
رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ (آل عمران ـ 8)
(راسخان در علم مىگویند:) پروردگارا! پس از آن كه ما را هدایت كردى، دل هاى ما را به باطل مایل مگردان و از سوى خود، ما را رحمتى ببخش. به راستى كه تو خود بسیار بخشندهاى.
رَبَّنا إِنَّكَ جامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعادَ (آل عمران ـ 9)
(راسخان علم در ادامه دعا گویند:) پروردگارا! همانا تو مردم را براى روزى كه در آن شكى نیست گرد آورى. همانا خداوند وعدهى خود را تخلّف نمىكند.
در آیه قبل سخن از راسخان در علم بود و این دو آیه دعاهای آنها را در محضر پروردگار بررسی می کند. با اینکه لفظ راسخون در علم در آیه 7 آمده بود و مربوط به مقاله قبل بود ولی با توجه به مضامین این آیات که درخواست آنها از پروردگار است ترجیح دادیم در این مقاله به توضیح مختصری در این مورد بپردازیم:
"راسخون در علم" چه كسانى هستند؟
در قرآن مجید در دو مورد، این تعبیر به كار رفته است یكى در آیه 7 سوره آل عمران و دیگرى در سوره نساء آیه 162 آنجا كه مىفرماید: "لكِنِ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَ الْمُوْمِنُونَ یُوْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْكَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ"، "دانشمندان و راسخان در علم از اهل كتاب، به آنچه بر تو نازل شده و آنچه پیش از تو نازل گردیده است ایمان مىآورند".
همان طور كه از معنى لغوى این كلمه استفاده مىشود منظور از آن، كسانى هستند كه در علم و دانش، ثابت قدم و صاحب نظرند.
البته مفهوم این كلمه یك مفهوم وسیع است كه همه دانشمندان و متفكران را در بر مىگیرد، ولى در میان آنها افراد ممتازى هستند كه درخشندگى خاصى دارند و طبعاً در درجه اول، در میان مصادیق این كلمه قرار گرفتهاند و هنگامى كه این تعبیر ذكر مىشود قبل از همه نظرها متوجه آنان مىشود.
و اگر مشاهده مىكنیم در روایات متعددى "راسخون فى العلم" به پیامبر گرامى اسلام صلی الله علیه و آله و ائمه هدى علیهم السلام تفسیر شده، روى همین نظر است، زیرا بارها گفتهایم كه آیات و كلمات قرآن مفاهیم وسیعى دارد كه در میان مصادیق آن افراد نمونه و فوق العادهاى دیده مىشود كه گاهى در تفسیر آنها تنها از آنان نام مىبرند.
در اصول كافى از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام نقل شده است كه فرمودند:
"پیامبر خدا بزرگ ترین راسخان در علم بود و تمام آنچه را خداوند بر او نازل كرده بود از تأویل و تنزیل قرآن مىدانست، خداوند هرگز چیزى بر او نازل نكرد كه تأویل آن را به او تعلیم نكند و او و اوصیاى وى همه اینها را مىدانستند".
روایات فراوان دیگرى در كتاب اصول كافى (اصول كافى، جلد 1 صفحه 213) و سایر كتب حدیث در این زمینه آمده است كه نویسندگان تفسیر "نور الثقلین" و تفسیر "برهان" در ذیل این آیه آنها را جمع آورى نمودهاند و همان طور كه اشاره شد تفسیر "راسخون فى العلم" به پیامبر صلی الله علیه و اله و ائمه هدى علیهم السلام منافاتى با وسعت مفهوم این تعبیر ندارد، لذا از ابن عباس نقل شده كه مىگفت: من هم از راسخان در علم هستم، منتها هر كس به اندازه وسعت دانشش از اسرار و تأویل آیات قرآن، آگاه مىگردد و آنان كه علمشان از علم بى پایان پروردگار سرچشمه مىگیرد طبعاً به همه اسرار و تأویل قرآن آشنا هستند در حالى كه دیگران تنها قسمتى از این اسرار را مى دانند.
بعد از توضیحات مختصری که درباره راسخون در علم از آیه قبل باقی مانده بود و بهتر دیدیم که در ذیل این آیات تقدیم شما کنیم به تفسیر دو آیه 8 و 9 می پردازیم:
رهایى از لغزشها
از آنجا كه آیات متشابه و اسرار نهانى آن ممكن است لغزشگاهى براى افراد گردد، و از كوره این امتحان، سیه روى در آیند، راسخون در علم و اندیشمندان با ایمان، علاوه بر به كار گرفتن سرمایههاى علمى خود در فهم معنى این آیات به پروردگار خویش پناه مىبرند، و این دو آیه كه از زبان راسخون در علم، مىباشد روشنگر این حقیقت است.
بسیارند دانشمندانى كه غرور علمى، آنان را از پاى در مىآورد و یا وسوسههاى شیاطین و هواى نفس آنها را به بیراههها مىكشاند، اینجا است كه باید خود را به خدا سپرد و از او هدایت خواست.
حتى در بعضى از روایات آمده است كه شخص پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نیز خود را به خدا مىسپارد، و بسیار این دعا را تكرار مىكرد: یا مقلب القلوب ثبت قلبى على دینك : "اى كسى كه دل ها را مىگردانى قلب من را بر دین خودت ثابت بدار". (تفسیر مراغى، جلد 3 صفحه 102)
و از آنجا كه عقیده به معاد و توجه به روز رستاخیز از هر چیز براى كنترل امیال و هوسها موثرتر است، راسخون در علم به یاد آن روز مىافتند، و مىگویند: "پروردگارا! تو مردم را در آن روزى كه تردیدى در آن نیست جمع خواهى كرد زیرا خداوند از وعده خود تخلف نمىكند".
و به این ترتیب از هوى و هوس ها و احساسات افراطى كه موجب لغزش مىگردد خود را بر كنار مىدارند.
آرى این گونه افراد هستند كه مىتوانند آیات خدا را آنچنان كه هست بفهمند و از انحراف در امان بمانند (در حقیقت آیه اول اشاره به ایمان كامل آنها به مبدأ است، و آیه دوم اشاره به ایمان راسخ آنها به معاد).
پیامهای آیه 8:
1ـ به علم و دانش خود مغرور نشویم، از خداوند هدایت بخواهیم. «رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا ...»
2ـ نشانهى علم واقعى و رسوخ در علم، توجّه به خدا و استمداد از اوست. «إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ»، «رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا»
3ـ محور هدایت و گمراهى، قلب و افكار انسانى است. «لا تُزِغْ قُلُوبَنا»
4ـ در خط قرار گرفتن خیلى مهم نیست، از خط خارج نشدن بسیار اهمیّت دارد. «بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا ...»
5ـ هدیه و هبهى دائمى و بى منّت، مخصوص اوست. «إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ»
پیامهای آیه 9:
1ـ راسخان در علم، به آینده و قیامت چشم دوختهاند. «إِنَّكَ جامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ ...»
2ـ توجّه به حالات روحى در دنیا «لا تُزِغْ قُلُوبَنا» و پاسخ گویى به اعمال در آخرت، نشانهى دانشمندان واقعى است. «لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ»
3ـ روز قیامت، هم روز جمع است كه مردم یك جا براى حسابرسى جمع مىشوند «جامِعُ النَّاسِ» و هم روز فصل است كه بعد از محاكمه، هریك جداگانه به جایگاه خود مىروند. «إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ كانَ مِیقاتاً» (نبأ، 17)
4ـ راسخان در علم به قیامت یقین دارند، «لا رَیْبَ فِیهِ» چون به وفاى خداوند یقین دارند. «لا یُخْلِفُ الْمِیعادَ»
آمنه اسفندیاری
بخش قرآن تبیان
منابع:
تفسیر نور، ج 2
تفسیر نمونه، ج 2
تفسیر مراغى، جلد 3
اصول كافى، جلد 1
مطالب مرتبط:
درباره از دماغ فیل افتاده هایی که همه را ریز می بینند الا خودشان را