معلم و عوامل موثر در بهداشت روانی دانش آموزان
واژه بهداشت و سلامتی همیشه فکر آدمی را در طول تاریخ به خود مشغول کرده است. تدوین برنامه‌های تربیتی_ بهداشتی برای حفظ سلامتی و مطالعه، جلوگیری و درمان بیماری‌ها نمونه‌ای از این اقدامات بشری است. بهداشت در یک تقسیم کلی به دو نوع «بهداشت جسمی» و «بهداشت روانی» تقسیم می‌شود. اکثر معلمان با بهداشت جسمانی شاگردان آشنا هستند. اول هر هفته مربی بهداشت کوتاهی ناخن، تمیزی مو و پاکیزگی لباس دانش آموزان را چک می‌کند؛ اما آیا تاکنون به عنوان معلمی که به مرتب بودن ظاهر شاگردانتان اهمیت می‌دادید، سلامت روان آنان را نیز در نظر گرفته‌اید؟ آیا تاکنون اندیشیده‌اید که بهداشت روان تأثیر بسزایی در بهداشت جسمانی دارد؟ اصلاً تعریف بهداشت روانی چیست؟
حتماً می‌دانید، بهداشت روانی از آن جهت که رابطه مستقیمی با «عملکرد فردی _ اجتماعی» و آسیب‌های «روانی _اجتماعی» دارد، از اهمیت زیادی برخوردار است؛ این اهمیت باعث تدوین و اجرای برنامه‌های متعدد بهداشت روانی در سه بعد « پیشگیر، درمان و توان‌بخشی» می‌شود؛ این سه بعد در برگیرنده تمام اهداف و فعالیت‌های بهداشت روانی است.
تعریف بهداشت روانی
سازمان بهداشت جهانی، بهداشت روانی را این گونه تعریف می‌کند: «بهداشت روانی در درون مفهوم کلی بهداشت قرار دارد و بهداشت یعنی توانایی کامل برای ایفای نقش‌های روانی و جسمی؛ بنابراین بهداشت به معنای نبود بیماری یا عقب‌ماندگی نیست.» از نظر انجمن بهداشت روانی کانادا نیز بهداشت روانی یعنی: «توانایی سازگاری با دیدگاه‌های خود، دیگران و رویارویی با مشکلات روزمره زندگی.»
آری، بهداشت روانی همان سلامت فکر و قدرت سازگاری فرد با محیط و اطرافیان است. همچنان که از جسم خود مراقبت می‌کنیم روح خویش را نیز باید مقاومت‌تر سازیم تا زندگی بهتری داشته باشیم. در زندگی «چگونه بودن» خیلی مهم‌تر از «بودن یا نبودن» است. ایجاد فرصت برای شکوفایی استعدادها، توانایی‌ها، کنار آمدن با خود و دیگران یکی از اهداف مهم و اساسی بهداشت روانی می‌باشد. برای همین اولیای مدرسه در سلامت روان دانش‌آموزان دارای نقش‌های حرفه‌ای هستند.
خصوصاً مسئولیت معلمان فقط در پرورش نیروی عقلی و آشنا ساختن شاگردان به مسائل اجتماعی و اخلاقی خلاصه نمی‌شود. بلکه آنان مسئول تغییر و اصلاح رفتارهای ناسازگار، تأمین بلوغ عاطفی و سلامت روانی دانش‌آموزان هستند. در مدرسه بچه‌ها دوست داشتن و دوست داشته شدن را تجربه می‌کنند. معلم با محبت و توجه، آن‌ها را در مسیر صحیح هدایت می‌کند و شاگردان چگونگی برقراری روابط درست عاطفی، سازگاری با دیگران، مسئولیت پذیری و راه‌های مبارزه با کینه‌توزی را می‌آموزند.
عوامل موثر بر بهداشت روانی
بهداشت روانی افراد متأثر از عوامل متعددی است؛ مانند: عدم برآورده شدن نیازهای اولیه (تغذیه و...)، ناکامی، استرس، یادگیری، مسائل اجتماعی- مذهبی، رسانه‌های جمعی و... همه از عمده‌ترین تأثیرگذاران بر بهداشت روانی هستند. اما درباره دانش آموزان نقش اولیای مدرسه بسیار موثر است.
نقش معلمان در بهداشت روانى دانش آموزان
نقش الگویی معلم و نفوذی که او در انضباط دادن به رفتارهای دانش‌آموزان دارد، بر همگان روشن است. اگر آموزگار از ویژگی الگو دهی خوبی برخوردار باشد می‌تواند تأثیرات عمیقی در رشد شخصیت و بهداشت روانی دانش‌آموزان باقی بگذارد. معلم نباید تمام تلاش خود را صرف این نماید که بچه‌ها بهترین نمره را کسب کنند، بلکه باید بکوشد به هر فرد اندازه توانایی او مسئولیت دهد و حتی‌الامکان در پرورش فکر و روان دانش آموز بکوشد.
معلمی که در ارتباط به شخصیت و نیازهای کودکان توجه کافی داشته باشد و کارها را بر اساس استعداد و تمایلات میان شاگردان تقسیم کند، نقش بهتری را در بهداشت روانی آنان ایفا خواهد کرد. روانشناسی (کارل راجرز) نگرش آزادمنشانه در کلاس را پیشنهاد می‌کند. به بیان دیگر معلم باید کودک را بپذیرد، هرچند نمی‌تواند رفتار او را بپذیرد؛ به کودک باید احترام بگذارد و با توجه به توانایی‌هایش به او ارج نهد. آموزگار نباید کوشش خویش را صرف حکمرانی بر کودک کند، بلکه باید سعی در جهت دادن اعمال کودک به سوی پیشرفت موفقیت‌آمیز و سازگاری هر چه بیشتر وی نماید. معلم باید قادر به بیان و ابراز احساسات خویش باشد تا دانش آموز بتواند او را به عنوان فردی قابل اعتماد ببیند.
چنین معلمی همچنان که درصدد ایجاد تغییر مطلوب در رفتار کودک است، هرگز برای وی تهدیدآمیز نیست. اگر مربی بتواند به شاگرد تفهیم کند که سعی دارد به او کمک کند به نتایج مطلوبی دست می‌یابد. مهم‌ترین شرط معلم خوب از لحاظ بهداشت روانی این است که با کمال صمیمیت و خلوص نیت، کودکان را دوست بدارد و از رفتار آنان آزرده نشود؛ بلکه با صبر، حوصله و خوش‌رویی به عمق مشکلات دانش آموزان پی ببرد و در حل این مسائل تا حد ممکن بکوشد. بنابراین کودکان در مدرسه می‌آموزند با زندگی آن چنان که هست مواجه شوند، می‌آموزند خود را با آداب، رسوم و ارزش‌های موجود جامعه منطبق سازند و به نیازهای دیگران توجه داشته باشند.
نهایتاً، یک معلم باید از نظر تأثیرگذارى در بهداشت روانى کودک، ویژگى‌هاى زیر را داشته باشد:
- معلم باید از لحاظ روانى سالم باشد.
- معلم باید کودکان را دوست بدارد و به آنان احترام بگذارد.
- معلم باید رابطه میان تعلیم، تربیت و بهداشت روانى را بداند.
- باید سعى کند تا کودک را در بحران‌ها و مسائل عاطفی، خانوادگى و اجتماعى کمک نماید.
- معلم باید در مورد رشد جسمى و روانى کودک اطلاعات لازم داشته باشد.
- معلم باید علائم و نشانه‌هاى اختلالات رفتارى و روانى شاگردان را بداند.
- برنامه تعلیماتى_آموزشى معلم باید طورى باشد که رنجش خاطر، ناراحتى روحى و عصبى براى کودک ایجاد نکند.
در چنین شرایطی، مدرسه قادر است با فراهم نمودن محیطى سالم و بهداشتى به جسم و روان کودکان امکان شکوفائى دهد و آنان را نسبت به یکدیگر، خانواده و اجتماع مسئول نماید. در چنین شرایطی، مدرسه قادر است از دانش آموزان افرادى مفید، سالم و کارآمد آمد؛ پدران و مادرانى لایق و شایسته براى نسل آینده بار بیاورد.
مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: مریم عرفانیان
تنظیم: علی سرمدی
