تا حالا فكر كردی چرا آرامش نداریم؟!
دستیابی به آرامش واقعی یكی از خواستههای همیشگی بشر بوده است و در این راستا انسان در طول تاریخ تلاشها و رنجهای بسیاری را به جان دل پذیرفته است. بی شك بخش وسیعی از تلاشهای علمی بشر و كشف رازهای ناگشوده جهان طبیعت به منظور دسترسی به امكاناتی بوده است كه آرامش و آسایش را برای انسان به ارمغان آورد از سوی دیگر مطالعات آكادمیك و تحقیقات روان شناسی پیرامون آرامش و اضطراب و عوامل و موانع هر یك بخش قابل توجهی از پژوهشهای علوم انسانی را به خود اختصاص داده است.
میتوان گفت که دستکم[1] دو نظام اساسی بر وجود انسان حاکم است به طوری که این دو، اساس و زیربنای شخصیت انسان را در گذر زمان میسازند. به سخن دیگر، مجموعهی این دو نظام یکپارچه، جامع و پویا محرّک شخصیت انسان هستند. بنابراین، هر چه این نظام قویتر، منسجمتر و رشدیافتهتر باشد، انسان بهتر، سریعتر و آسانتر میتواند به سوی خدا اوج گرفته[2] و راههای نیل به سلامت و آرامش را طی کند[3] و در نهایت در دارالسلام الهی استقرار یابد.[4] حرکت رو به جلو این نظام یکپارچه در عمل همان ارتباط های چند گانه است.
یکی از آثار مهم چنین ارتباطی رسیدن به حالت اطمینان، آرامش، نشاط و امیدواری است. سازندهترین، مهمترین و موثرترین ارتباط، ارتباط با خداوند است؛ چراکه او اصل و منبع سلامت و امنیت است،[5] و ابتدا و انتهای سلامت نیز اوست. اما در كنار این نكته مسائل دیگری نیز در زندگی ما وجود دارد كه اگر نسبت به آنها بی اطلاع باشید قطعا از این نعمت الهی محروم خواهید شد. در این مجال برآنیم كه با یكدیگر برگی بر زندگی خویش بزنیم كه آیا این خصائص را داریم یا نه؟!
اینقدر حرص نزن!
بین قناعت و آرامش رابطهای مستقیم برقرار است. آرامش نیروی مثبت روحی و روانی است که به خودی خود حاصل نمیشود بلکه توسط عواملی دیگر حاصل میشود. مثلاً رضایت و خرسندی ناشی از قناعت عاملی آرامش آفرین است. امام علی(علیه السلام) در وصف و ستایش یکی از «خباب بن الارت» میفرماید: خدا رحمت کند خباب بن الارت را، با کمال میل اسلام آورد و با اختیار هجرت کرد و به اندازه کفایت در معیشت قناعت ورزید و از خدا راضی گشت و با مجاهدت زندگی کرد. (نهجالبلاغه، 1384: حکمت 43)
امام در این حدیث رضایت از خداوند و زندگی توأم با مجاهدت را نتیجه منش قناعتجویی، بیان میفرماید. انسان قانع در آرامش است زیرا نگران روزی فردای نیامده خود نیست و توجهاش را به داشتههایش معطوف کرده است. برانگیخته شدن خوی قناعت محرکی است که شرایط ناهموار زندگی را برای انسان هموار میسازد. حیات طیبه که در قرآن آمده است در تفسیر امام علی(علیه السلام) همان زندگی همواری است که تنها با قناعت نصیب انسان می شود. (همان: ح 229)
عوامل نگرانیزا را میتوان در دو قسم بیان کرد؛ عامل نگرانکنندهای که از اختیار انسان خارج است مانند حوادث طبیعی چون سیل و زلزله و ... و عامل نگرانکنندهای که اضطرابزا و در اختیار انسان و قابل کنترلاند که باید عامل کنترل آن را یافت و با آن آرامش را به دست آورد. انسانی که گرفتار حب دنیا و حرص است، قناعت میتواند آن را کنترل و نگرانیها را با توکل و امید به مدد الهی مبدل کند و باعث ایجاد آرامش شود. امام علی(علیه السلام) فرمود:
چه نیکو است فروتنى توانگران نسبت به بینوایان براى بدست آوردن ثواب و پاداشى از خدا، و نیکوتر از آن بىاعتنایى و گردنکشى بینوایان در برابر توانگران و امید و توکلشان به کرم خداى بخشنده است ... . (همان: ح 406) از نشانههای امیدواری تجلی امید، در رفتارهای فردی و اجتماعی انسان است. امام علی(علیه السلام) مىفرماید: هرکس به خدا امیدوار باشد باید امید او در کردارش آشکار شود، هر امیدواری جز امید به خدای تعالی، ناخالص است و هر ترسی جز ترس از خدا نادرست است. (همان: خ160)
روحیه قناعت از عدم دلبستگی به دنیا ایجاد میشود فرد قانع از انجام گناه و کسب مال حرام نگران است و این نگرانی او را از معاصی دور میکند. امام علی(علیه السلام) در توصیه به قناعت خطاب به پسر حنیف میفرماید: به من گزارش دادند که مردی از سرمایهداران بصره، تو را به مهمانی خویش فراخواند و تو به سرعت به سوی آن شتافتی، خوردنیهای رنگارنگ برای تو آوردند و کاسههای پر از غذا پیدرپی جلوی تو مینهادند، گمان نمیکردم مهمانی مردمی را بپذیری که نیازمندانشان با ستم محروم شده و ثروتمندانشان بر سر سفره دعوت شده اند، اندیشه کن در کجایی؟ و بر سر کدام سفره میخوری؟ پس آن غذایی که حلال و حرام بودنش را نمیدانی دور بیافکن و آنچه را به پاکیزگی و حلال بودنش یقین داری مصرف کن. (همان: نامه 45)
اما گروه دیگری هستند که نگرانی را مکرر تجربه کرده و در رویارویی با آن نیروهای زیادی را صرف کردهاند. افرادی که درپی پول و دارایی بیشتر یا مقام و منزلت اجتماعی بالاتری هستند. اینها از دو گونه نگرانی رنج میبرند؛ یکی مزمن است که پیوسته ادامه دارد و آن اضطراب و نگرانی از جدا شدن از موقعیت موجود است و دیگری نگرانی حاد است که در نتیجه روبهرو شدن با مشکلات ایجاد میشود و فشار روانی سختی را وارد میکند. پریشانی همیشگی که در اشعار عرفایی چون بابا طاهر دیده میشود پریشانی و دلنگرانی آنها از جدا شدن از محبوب حقیقی و متعالی است. محبوبی که نابودنشدنی است لذا نه تنها فرساینده نیست بلکه رساننده و سازنده است.
مرا نه سر نه سامان آفریدند
پریشانم پریشان آفریدند
پریشان خاطران رفتند در خاک
مرا از خاک آنان آفریدند
حرص و طمع
امام علی(علیه السلام) نقطه مقابل قناعت را رذیله اخلاقی حرص دانسته و برای رسیدن به قناعت، ریشه کنی حرص را گام نخست شمرده است به فرموده حضرت: «قناعت به دست نمی آید مگر اینکه حرص نابود شود». طبق نظر امام علی(علیه السلام) نتیجه سائقه های حرص و طمع، نابودی و کشتار خرد است: کشتارگاه خرد زیر برق شمشیر حرص و آزمندی است». (نهج البلاغه، حکمت 219) انسان قانع توانسته است بر هیجان مخرب حرص فائق آید و زندگی آرام و آسوده ای بسازد. چرا که در این صورت عقل و خرد، او را به نیازی واقعی سوق داده و نیاز فراتر از نیاز واقعی را مذموم می شمارد به این دلیل انگیزه ای برای طمع ورزی شخص ایجاد نمی گردد. در دیدگاه امام علی(علیه السلام) با دنیاپرستی نیروی حرص و طمع شدید می شود و قوای معنوی انسانی در برابر قوای شهوانی کوچک تر می گردد. (نهج البلاغه، حکمت 228). امام علی(علیه السلام) به فرزند خود توجه به معنویات در سن جوانی و بلوغ فکری را سفارش کرده و آن را عامل رهایی از سرگردانی و تشویش های ذهنی و روانی می دانند. (نهج البلاغه، نامه 31).
پی نوشت:
[1] بُعد انگیزشی را نیز میتوان به آن اضافه کرد که فعلاً از محل بحث خارج است.
[2] «إِلَیهِ یصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالحُ یرْفَعُهُ» (فاطر، 10(.
[3] «یهْدِی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَمِ» (مائده، 16).
[4] «لَهُمْ دَارُ السَّلَامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ» (انعام، 127).
[5] «هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُۆْمِنُ الْمُهَیمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ» (حشر، 23).
[6] «اللهم انت السلام و منک السلام و بک السلام و الیک یعود السلام» (شیخ عباس قمی(ره)، مفاتیح الجنان، تعقیبات مشترکه).
فراوری: فاطمه زین الدینی
بخش نهج البلاغه تبیان
منابع:
قرآن كریم
نهج البلاغه
ابراهیم کلانتری، دانشیار دانشگاه تهران. لیلا جنتی، کارشناسی ارشد دانشگاه بینالمللی امام خمینی(ره) ((همبستگی قناعت و آرامش روان از منظر امام علی (علیه السلام) در نهجالبلاغه ))
سایت پرسمان