تنوع زیستی - جلسه چهارم
اهداف:
- آشنایی با مفهوم تنوع زیستی و سه سطح آن
- آشنایی با مفهوم شبكه حیات
- آشنایی با مفهوم اكوسیستم و رابطه بین عناصر یك محیط
وسایل مورد نیاز:
کاغذ و قلم
4-1 تنوع زیستی شهر ما
قبل از آنكه بحث رابطه‌ها را با دانش‌آموزان مطرح كنید، با كمك نمونه‌هایی كه جمع‌آوری كرده‌اند مفهوم تنوع زیستی و سه سطح آن را برایشان بیان كنید.
مرحله اول
موضوع این پروژه هست "تنوع زیستی شهر ما". پس باید مفهوم این كلمه را به خوبی بدانیم. دانش‌آموزان تا این جلسه نمونه‌های گیاهی، جانوری محل زندگی خود را به همراه زیستگاه‌های مختلف محل زیست آنها را جمع‌آوری كرده‌اند. ابتدا باید آنها را متوجه تنوع موجود در آنها كنید و سپس سه سطح تنوع را برایشان جدا كنید.
سوالاتی مانند نمونه‌های زیر را از آنها بپرسید:
"چند نوع حیوان در محل زندگی‌تان شناسایی كردید؟ هر كدام از آنها چه نوع غذایی می‌خورند؟ هر كدام از آنها چه محیطی را برای زندگی ترجیح می‌دهند؟ پوشش بدن هركدام از آنها چیست؟ رنگ بدن هر كدام چیست؟ به غیر از حیواناتی كه در محل زندگی ما وجود دارد، حیوانات دیگری در شهرها و مناطق دیگر وجود دارند، پاسخ این سؤالات در مورد آنها چیست؟ چند نوع گوشتخوار می‌شناسید؟ و ..."
"چند نوع درخت و گیاه در محل زندگی‌تان شناسایی كردید؟ برگ هر كدام به چه شكلی است؟ نقش و نگار تنه هر كدام به چه صورت است؟ طول هر كدام چه قدر است؟ میوه و بذر هر كدام به چه شكلی است؟ و ..."
"چند نوع زیستگاه شناسایی كردید؟ چند نوع زیستگاه دیگر می‌شناسید؟"
پاسخ این سئوالات نشان‌دهنده تنوع بین موجودات زنده و محل زیست آنها است. برای آنها تنوع زیستی را تعریف كنید و سه سطح را برایشان با مثال‌هایی كه خودشان زده‌اند تعریف كنید.
نكته: یادتان باشد اگر دانش‌آموزان مفهوم گونه را نمی‌دانند برایشان بگویید.
نكته: برای توضیح تنوع در سطح ژنتیكی می‌توانید ابتدا مثال انسان‌ها و رنگ چشم‌های مختلف و یا اثر انگشت‌های مختلف را بزنید. و اینكه همه با اینكه انسانیم ولی از نظر ژنتیكی مقاومت مان نسبت به بیماری‌ها متفاوت است. یا اعضای بدن متفاوتی داریم و ... . در حیوانات نیز این تنوع وجود دارد. مثلاً هیچ دو یوزپلنگی خال‌هایشان شبیه هم نیست. حیواناتی كه از یك نوع گونه هستند، با اینكه به هم شبیهند ولی درست مانند ما انسان‌ها می‌توانند مقاومت متفاوتی نسبت به بیماری‌ها داشته باشند. و همین‌طور در مورد گیاهان.
مرحله دوم
برای اینكه مفهوم روابط بین اجزای طبیعت برای دانش‌آموزان جا بیفتد، این تمرین را با آنها انجام دهید:
از هر كدام از آنها بخواهید یك كاغذ سفید بردارند. سپس از آنها بخواهید اعضای خانواده‌شان را بر روی آن مشخص كنند (اعضا را با فاصله از هم و پراكنده در صفحه بنویسند، تا بعد بتوانند بین آنها فلش بكشند). سپس از آنها بخواهید هر نوع رابطه‌ای كه بین این افراد وجود دارد را فلش بكشند و بر روی فلش آن رابطه را بنویسند.
مثلاً: مادر برای اعضای خانواده غذا می‌پزد. فلش‌هایی از مادر به اعضای خانواده كشیده می‌شود و روی آن نوشته می‌شود: غذا می پزد. یا خواهر در تكالیف مدرسه برادر كوچك تر به او كمك می‌كند. فلشی از خواهر به برادر كشیده می‌شود و بر روی آن نوشته می‌شود: در تكالیف كمك می‌كند. این روابط هر موضوعی را می‌تواند در بر بگیرد.مسایل عاطفی، اقتصادی، همكاری و ... .
سپس از آنها بخواهید یكی از اعضای خانواده مثلاً خودشان را، در نظر بگیرند و افراد دیگری كه خارج از خانواده با آنها ارتباط دارند و سپس نوع رابطه را مشخص كنند. این افراد شامل فامیل‌ها، مغازه‌دارهایی كه از آنها خرید می‌كند، معلمین و مدیر مدرسه، دوستانش، همكلاسی‌هایش، راننده تاكسی یااتوبوس و ... هستند.
سپس به او بگویید كه هر كدام دیگر از اعضای خانواده نیز مانند شما با افراد دیگری ارتباط دارند و آن افراد نیز با افراد دیگری و .... و این ارتباطات شبكه ارتباطی بین انسان‌ها را تشكیل می‌دهد كه هركدام شكل مختلف و دلایل مختلفی دارد. و تازه این‌ها ارتباطات بین انسان‌ها است. هر كدام از این انسان‌ها با اجزای غیر زنده و موجودات زنده غیر انسان محیط شان نیز ارتباط دارند.
مانند: ارتباط دانش‌آموز و نیمكت كلاس كه به آن برای نشستن و آموختن در مدرسه احتیاج دارد. این نیمكت نیز به نجار، فروشنده چوب، آهنگر، درخت برای تأمین چوب مورد نیاز و ... ارتباط دارد و هر كدام از این‌ها نیز به موجودات زنده و غیر زنده دیگری ارتباط دارند. و یا ارتباط انسان و آب و یا ارتباط انسان و پرندگان، كه انسان از زیبایی آنها، پرشان، تخمشان و... استفاده می‌كند و .... . سپس از آنها بخواهید برخی از اجزای غیر زنده و زنده غیر انسان را نیز به شبكه ارتباطیشان اضافه كنند.
برای جمع‌بندی و نتیجه‌گیری از این قسمت برای دانش‌آموزان بگویید در طبیعت و بین تمام موجودات زنده و غیر زنده این ارتباطات وجود دارد. درست مانند گره‌های یك فرش كه با هم چیزی به نام فرش را ساخته‌اند. و انسان هم تعدادی از این گره‌ها است.
به تمرین خانواده برگردید و یكی از اعضای خانواده، مثلاً مادر را انتخاب كنید و از دانش‌آموزان بپرسید:
"اگر مادر كارهایی را كه به عهده‌اش است انجام ندهد و یا ارتباطاتش را با بقیه حذف كند، چه اتفاقی برای آن خانواده می‌افتد؟"
بر پایه همین مثال و پاسخ‌های دانش‌آموزان، از آنها بپرسید:
"در شبكه حیات كره زمین یعنی همان فرش كره زمین، اگر بخشی از گره‌ها وظایفشان را درست انجام ندهند، چه اتفاقی می‌افتد؟ و یا اگر بخشی از این گره‌ها حذف شوند چه اتفاقی می‌افتد؟"
پاسخ این سؤال‌ها پایه فهمیدن دلیل حفظ تنوع زیستی و دلیل اهمیت بودن هر یك از اجزای طبیعت است. این بخش این دلایل را به طور مفهومی و نظری به دانش‌آموزان نشان می‌دهد. برای اینكه این بحث برایشان ملموس‌تر شود و در نتیجه بهتر آن را قبول كنند، باید بتوانند شبكه حیات محل‌زندگیشان را به خوبی ترسیم كنند، تا در نهایت جایگاه خودشان را به عنوان انسان در این شبكه و نوع ارتباطاتی را كه آنها با اجزای محیط و اجزای محیط با او دارند را بیابند. در این موقع است كه وظایف خود را خواهند شناخت، و معنی حفظ محیط زیست را به طور ملموس و عینی درك خواهند كرد.
مرحله سوم
شكل بالا مثالی از یك جنگل است با برخی از عناصر آن و برخی از ارتباطاتی كه بین آنها می‌تواند وجود داشته باشد:
سنجاب: بر روی درخت بلوط زندگی می‌كند و از میوه آن می‌خورد. از آب استفاده می‌كند. بر روی خاك زندگی می‌كند و غذایش را در آن پنهان می‌كند. سنجاب‌ها عادت دارند، میوه درخت بلوط را در زیر خاك پنهان و ذخیره كنند. آنها برخی اوقات یادشان می رود كه كجا این میوه‌ها را خاك كرده بودند و آن میوه زیر خاك باقی می‌مانند و در شرایط مناسب جوانه زده و تبدیل به درخت بلوط می‌شوند. بلوط غذای سنجاب را تأمین می كند و سنجاب بقای درخت بلوط و هر كدام كه نباشند آن دیگر با مشكل مواجه می‌شود. در طبیعت از این نوع بده بستان‌ها زیاد است.
خرس قهوه‌ای: از میوه بلوط و میوه درختچه‌های میوه‌دار جنگلی استفاده می‌كند. از آب ماهی میگیرد. بر روی خاك زندگی می‌كند.خرس‌ها رفتگران جنگل هستند و با خوردن ته‌مانده‌ها به تجزیه آنها و برگشتنشان به خاك كمك می‌كنند. به خاك كود می‌دهند. و پاكیزگی محیط را تاِمین می‌كنند و به بقای جنگل كمك می‌كنند. انسان از پوست آنها استفاده می‌كند.
شكل بالا را ابتدا بدون فلش‌ها برای دانش‌آموزان بكشید و از آنها بخواهید رابطه‌ها را بگویند و با توجه به اطلاعاتی كه داده شد، تمامی رابطه‌ها را مشخص كنید. رابطه‌های دیگری نیز ممكن است به ذهن شما و دانش‌آموزان برسد؛ آنها را نیز اضافه كنید.
سپس با كمك دانش‌آموزان این عناصر را به بخش زنده و غیر زنده تقسیم كنید. از بخش غیر زنده تنها خاك و آب نام برده شده است. دو عنصر غیر زنده دیگر را كه در زندگی موجودات زنده نقش دارند با كمك پرسش و پاسخ از دانش‌آموزان بیابید: هوا و انرژی (خورشید). موجودات زنده نیز به 3 گروه حیوانات، گیاهان وانسان تقسیم می‌شوند.
با كمك این عناصر و تمرینی كه در مورد رابطه‌ها كرده اند، مفهوم اكوسیستم را برای آنها توضیح دهید.
مرحله چهارم
در این مرحله كاری كه دانش‌آموزان تا جلسه بعد باید انجام دهند را برایشان توضیح دهید:
• با توجه به مفهوم اكوسیستم و شبكه حیات، شبكه حیات محل زندگیشان را با عناصری كه تا این جلسه آنها را یافته‌اند رسم كنند (می‌تواند بر روی یك كاغذ بزرگ باشد تا بتوانند هم روابط را به خوبی مشخص كنند).
نکته: دانش‌آموزان حتماَ تابه حال متوجه شده‌اند كه منظور از رابطه چیست. انواع رابطه را به آنها یادآوری كنید و از آنها بخواهید به مصادیق همه نوع رابطه فكر كنند و آنها را مشخص كنند. مثلاً تنها روابط غذایی را مشخص نكنند.
كلمات فرهنگ لغات:
تنوع زیستی
مطابق تعریف توافق شده بین المللی تنوع زیستی عبارتست از:
«گوناگونی میان ارگانیسم های زنده كه از تمام منابع نظیر اكوسیستم‌های خشكی، دریایی و سایر (اكوسیستم‌های) آبی و نیز مجموعه های اكولوژیكی منشا می‌گیرند،این مفهوم شامل تنوع در داخل گونه‌ها، بین گونه‌ها و اكوسیستم‌ها می‌شود.»
مطابق برداشت های جدید، تنوع زیستی در سه سطح مورد توجه قرار میگیرد كه عبارتند از:
1. تنوع گونه‌ها (Diversity within and between species): به مفهوم گوناگونی بین گونه‌ها، از جمله تمامی گونه‌های جانوری اهلی و وحشی، گونه‌های گیاهی اهلی و سایر ارگانیسم‌هایی كه در درون یك جایگاه طبیعی یا اكوسیستم زندگی می‌كنند. تنوع زیستی به طور سنتی در ارتباط با تنوع گونه‌ها مورد توجه قرار گرفته است. در حال حاضر در حدود 5/1 میلیون گونه توسط دانشمندان شناسایی شده است.
2. تنوع اكوسیستم‌ها (Diversity of Ecosystems): اكوسیستم‌ها محیط‌های طبیعی متنوعی هستند كه گونه‌های مختلف را در خود جای می‌دهند. هر نوع محیط طبیعی دارای شرایط اكولوژیكی خاص خود است. به طوری كه گونه های مربوط به آن، به طور منحصر به فردی با شرایط خاص آن محیط از قبیل دما، رطوبت، PH خاك و تغذیه تطبیق یافته‌اند. گونه های موجود در یك اكوسیستم از طریق روابط پیچیده اكولوژیكی به یكدیگر متكی هستند. اگرچه قواعد بنیادی حاكم بر كاركرد اكوسیستم‌ها واحد هستند، تنوع شرایط زمین شناختی، آب‌شناختی و اقلیمی كره زمین به تمایز اساسی بین اكوسیستم‌ها انجامیده است.
3. تنوع ژنتیكی (Genetic Diversity): به مفهوم گوناگونی ژن‌ها در داخل یك گونه است. در واقع این امر حایز اهمیت است كه ظرفیت هر گونه بر اساس تنوع ژنتیكی، برای تكامل یافتن و تطبیق با شرایط حاضر گردد. تصور می‌شود برخی گونه‌ها دارای بیش از 400 هزار ژن باشند. هر یك از گونه‌ها دارای میراث ژنتیكی خاص خود است كه مورفولوژی (ریخت‌شناسی)،بیولوژی و رفتار آن گونه را مشخص می‌كند و همین میراث به گونه متولد شده از همان نوع منتقل می‌شود.
اكوسیستم
به مكانی با موجودات زنده و عناصر غیر زنده آن و همچنین رابطه‌های بین این عناصر گفته می‌شود. مانند: اكوسیستم جنگل و یا اكوسیستم یك رودخانه آب شیرین و ...
تکلیف :با توجه به متن درس شبكه حیات محل زندگی تان را با عناصری كه تا این جلسه یافته‌اند رسم كنید و برای ما ارسال نمایید.
محل بازدید/ اردو/ خرید: برای این جلسه می توانید از موزه آثار طبیعی و حیات وحش هفت چنار بازدید نمایید. اطلاعات بیشتر را از آدرس اینترنتی زیر دریافت نمایید.
http://www.tebyan.net/2010/11/28/145187.html
منابع مطالعه: فایل مجموعه دانستنی های زیست محیطی برای آموزشگران، کتاب چهارم: جنگل و مرتع
بخش پژوهش های دانش آموزی سایت تبیان
تنظیم: یگانه داودی
مطالب مرتبط
تنوع زیستی - جلسه سوم
تنوع زیستی - جلسه چهارم
تنوع زیستی - جلسه پنجم
تنوع زیستی - جلسه ششم
