ارزشیابی مستمر و رویکرد نوین آموزشی

ارزشیابی مستمر ارزیابی مداوم فرایند آموزش، کوشش ها و عملکردهای دانش آموزان برای کسب نتایج و اهداف آموزشی است. این کوشش ها در کلاس یا خارج از کلاس و در طی یک دوره آموزشی مورد قضاوت قرار می گیرد. با ارزشیابی مستمر معلم نقاط ضعف و قوت جریان و عوامل آموزشی را در می یابد و در جریان آموخته های واقعی فراگیران قرار می گیرد و می تواند برنامه های جبرانی و ترمیمی را تدارک بیند.

یادگیری امری دفعی و ناگهانی نیست و در طول زمان اتفاق می افتد بنابراین ارزشیابی صحیح آن نیز نیازمند استمرار و قضاوت و بازنگری مرحله به مرحله فرایند یادگیری است.

نظام ارزشیابی مستمر نیازمند تغییر روش ها و رویکردهای تدریس است که از آن به رویکرد نوین آموزش یاد می کنیم.

ارزشیابی مستمر:

• ارزیابی مداوم فرایند آموزشی
• فرصتی برای درک نقاط ضعف و قوت
• تمهید برنامه های جبرانی و ترمیمی

رویکرد نوین آموزشی بر سه نکته تأکید دارد:

1-1       یادگیری گروهی

انسان در گروه یا در اجتماع یاد می گیرد، دانش آموزان از یکدیگر آسان تر و بیشتر می آموزند. یادگیری گروهی گامی به سوی یادگیری برای با هم زیستن است که یکی از چهار ستون آموزش و پرورش قلمداد می شود و کمیسیون بین المللی یونسکو برای آموزش و پرورش برای سده بیست و یکم بر آن تأکید داشته است.

چهار ستون یادگیری:

• یادگیری برای دانستن
• یادگیری برای انجام دادن
• یادگیری برای با هم زیستن
• یادگیری برای زیستن

یادگیری گروهی یعنی گسترش تفاهم با دیگران، ایجاد ارتباط، انعطاف پذیری و ...

بدیهی است که در پرداختن به این اصل مهم، تنش میان آن که به جمع اهمیت دهیم یا فعالیت ها و ارزش های فردی را محترم شماریم نمایان می شود. همراه با کار گروهی رویکرد نوین آموزش به شخصیت منحصر به فرد هر یک از فراگیران توجه دارد. شخصیتی که متعلق به خود آنان است تا راه آینده ی خود را انتخاب کنند و در قالب ذخائر ارزشمند فرهنگ ها و آرمان های خود به ظرفیت کامل برسند.

تنش میان تفکر همگانی و تفکر انفرادی

1-2       یادگیری فعال

یادگیری واقعی در پرتو مشارکت فراگیران در تولید مفاهیم آموزشی شکل می گیرد.

فرایند فعال یادگیری فرایند درک و فهم است. یادگیری از طریق انتقال صورت نمی پذیرد. دانش ها فرایند هایی نیستند که تولید شده باشند و اینک از طریق جریان آموزش لازم باشد آنها در اختیار مصرف کنندگان (فراگیران) قرار دهیم.

فرایند فعال یادگیری فرایند درک و فهم است.

تدارک فرصت های مناسب و فعالیت های در خور که با مدیریت خودورزانه معلم فراهم می گردد موجب می شود که دانش آموزان با استفاده از آگاهی و آموخته های پیشین خود به مباحثه، آزمایش و تجربه های تازه روی آورند و به این ترتیب، توسعه مفاهیم و آفرینش مفاهیم تازه که هدف اصلی آموزش و پرورش است توسط خود دانش آموزان صورت می گیرد و یادگیری معنا دار می شود.

1-3       یادگیری خلاق

تکالیف یادگیری و فعالیت های مختلف امکان آن را فراهم می کنند که چشمه های زلال اندیشه در دل فعالیت های آموزشی به جوش آید و راهبردهای گوناگون به کارگیری آموخته ها در جریان زندگی برای مساله واقعی و تولید مساله های پیشبرنده ظهور یابد.

برای ارزشیابی مستمر لازم است باور کنیم که اهداف آموزشی فقط در چارچوب دانستنی ها نمی گنجد. تردیدی نیست که در هر موضوع درسی، دانش آموزان لازم است اطلاعات، اصول و قوانین پایه را بیاموزند اما بیش از آن "آموختن راه یادگیری" و "یادگیری برای دانستن" اهمیت دارد. و این مهم یکی دیگر از ستون های اصلی آموزش و پرورش است که فراگیران را به یادگیرندگانی مادام العمر بدل می کند و فرصت رویایی با چالش هایی را که برخاسته از دنیای به سرعت در حال تغییر است ایجاد می کند.

بنابراین:

مهارت های یادگیری که راه یادگیری هستند و نگرش ها که انگیزه های یادگیری به شمار می آیند و نتیجه پایدار یادگیری هستند در ارزشیابی مستمر مورد توجه قرار می گیرند.

به عنوان یک گام و فقط یک گام در جهت نزدیک شدن به اهداف و آرمان های والای آموزشی و ارزشیابی مستمر چهار زمینه برای سهولت این نوع ارزشیابی پیشنهاد می شود:

یادگیری معنی دار:

• به کارگیری درک و فهم برای آموزش
• فرآیند توسعه و تولید مفاهیم آموزش

یادگیرندگان مادام العمر:

انسان هایی که با آموختن راه یادگیری می کوشند زگهواره تا گور دانش بجویند و آماده رویارویی با چالش هایی باشند که برخاسته از دنیای به سرعت در حال تغییر است.

2-  چهار زمینه برای ارزشیابی مستمر

جهت سهولت کار برای هر یک از چهار زمینه فوق 5 نمره در نظر گرفته می شود که مجموع آن ها 20 نمره را تشکیل می دهد.

2-1 پرسش های کلاسی و آزمونک ها:

• پرسش های کلاسی

پرسش های کلاسی پرسش هایی هستند که در جریان کلاس مطرح می شود. هدف از این پرسش ها یادآوری پیش نیازهای یادگیری برای درس کلاس، به کارگیری دانستنی ها در موقعیت های تازه، ارزیابی میزان توجه و دقت فراگیران، جمع آوری ایده ها و اطلاعات دانش آموزان در ارتباط با یک موضوع و مواردی دیگر از این قبیل می باشد.

بدیهی است که در یک جلسه معلم نمی تواند از همه ی دانش آموزان پرسش کلاسی داشته باشد، بنابراین فقط تعداد محدودی از دانش آموزان مورد پرسش قرار می گیرند. در هر صورت لازم در طول یک دوره آموزشی یک دانش آموز چندین بار مورد پرسش قرار گیرد. نتایج این پرسش ها در لیست دانش آموزان علامت گذاری می شود.

• آزمونک ها

از آزمونک ها ابزاری برای ارزش یابی تدریجی یا تکوینی هستند. در این نوع ارزش یابی هدف نمره دادن نیست بلکه منظور از ارزش یابی این است که معلوم شود در هر یک از مرحله ها و هدف های رفتاری معین و متوالی میزان پیشرفت فراگیران چگونه است و تا چه مقدار به اهداف آموزشی دست یافته اند. بنابراین لازم است آزمونک ها پیشرفت گام به گام هدف ها را بسنجند و در پایان تدریس یک یا تعداد معدودی از هدف های رفتاری مربوط به هم انجام شوند. ( به طور مثال در پایان یک جلسه 45 دقیقه ای تدریس)

2-2 ارزش یابی فعالیت های کلاسی

در تدریس فعال کلاس درس سرشار از موقعیت های یادگیری است که دانش آموزان را به سمت هدف های تدریس راهنمایی می کند این موقعیت ها "فعالیت کلاسی" نامیده می شود.

فعالیت کلاسی که ممکن است فردی یا گروهی انجام شوند می توانند شامل مطالعه کتاب، نوشتن یک گزارش، فکر کردن و ارائه یک استدلال برای یک مسأله، برقراری ارتباط، جمع آوری اطلاعات از منابع تدارک دیده شده در کلاس، انجام آزمایش و مهارت ها و نگرش های مختلف یادگیری باشند. شاید ارزشیابی از فعالیت های کلاسی مهم ترین بخش ارزشیابی مستمر باشد.

معلم برای هر جلسه کلاس فعالیت ها با عملکردهای مورد انتظار روشن برای خود تبین می کند ارزشیابی فعالیت های کلاسی، ارزشیابی فعالیت های دانش آموزان و پرورش مهارت ها و نگرش های آن ها در جهت عملکردهای مورد انتظار است.

توجه به موفقت و پیشرفت دانش آموزان

آزمون ها با هماهنگی سایر درس ها و معلم راهنمای دوره

بنابراین:

1-  ارزشیابی فعالیت کلاسی نمره دادن به پرسش های کلاسی نیست بلکه ارزشیابی روند شکل گیری و پیشرفت مهارت ها و نگرش ها است که بیشتر با مشاهده ی رفتار دانش آموزان ممکن می باشد و در جریان آن دانستنی ها نیز می تواند ارزیابی شود.

2-  برای ارزشیابی فعالیت های کلاسی لازم است ابتدا عملکرد های مورد نظر به دقت تعیین شوند.

3-  بعداز تعیین عملکردهای مورد نظر لازم است شاخص ها و مصداق های عملکرد را تعیین نماییم . به طور مثال اگر عملکرد مورد نظر به تقویت "مهارت برقراری ارتباط" توجه دارد شاخص های آن می تواند چنین باشد:

• موضوع را به درستی شرح می دهد.
• از کلمه های مناسب برای توصیف موضوع استفاده می کند.
• اطلاعات دقیق ارائه می دهد.
• نقطه نظر یا موقعیت های مقاومت دیگران را هم در نظر می گیرد.
• از نقشه، نمودار، مدل، چارت و ارقام و جدول اطلاعات استفاده می کند.
• از علامت ها و نشانه های خاص برای مشخص کردن موضوع های اصلی و مهم بهره می گیرد.

4-  بعد از آن که شاخص ها تعیین شدند. لازم است مصداق های آن ها نیز تعیین شوند یعنی رفتارهای معینی که نشانگر بروز مهارت یا نگرش مورد نظر در ارتباط با موضوع خاص تدریس هستند مشخص گردند.

با این اقدام ها "فهرست ارزشیابی" برای یک جلسه تدریس تهیه شده است و با مشاهده آنچه دانش آموزان انجام می دهند مورد قضاوت واقع می شوند.

(ضمیمه 1- نمونه هایی از فهرست ارزشیابی که در کلاس علوم تجربی و کامپیوتر استفاده می شود نشان می دهد.)

5-  ارزشیابی فعالیت های کلاسی وقتی به درستی مقدور است که فرایند یادگیری فعال و یادگیری گروهی و مشارکتی مورد توجه باشد.

توجه به یادگیری مشارکتی و فعال

6-  علاوه بر دانستنی ها و مهارت ها در فعالیت های کلاسی، پرورش نگرش ها مورد توجه قرار می گیرد و ارزشیابی می شود. نظافت در کار و انضباط، توجه به صحبت های دیگران، قبول مسئولیت در گروه، تحمل نظر مخالف، انعطاف پذیری و ... نمونه هایی از نگرش هایی هستند که در عموم برنامه درسی مورد توجه قرار می گیرند.

7-  برای تأکید بر کیفیت آموزش و محیط یادگیری، نتایج بررسی ها و پژوهش های گوناگون را از کتاب "ویژگی های آدمی و یادگیری آموزشگاهی" نوشته ی بلوم (1982) یاد آور می شویم:

امروزه از این عقیده که ویژگی های معلمان، کلاس درس یا مدارس بر یادگیری دانش آموزان تأثیر زیاد دارند چندان حمایت نمی شود ... ما همچنان معتقدیم که آنچه برای یادگیری آموزشگاهی مهم است، آموزش (روش های آموزشی) است نه معلم (مدرس) و نیز محیط یادگیری کلاس مهم است نه ویژگی های فیزیکی آن.

توجه به نگرش ها، نظم و انضباط، مسئولیت پذیری، کنجکاوی و ...

تأکید بر کیفیت آموزشی و محیط یادگیری

2-3 تکالیف

به طور معمولی تکلیف، نوشتن پاسخ سوال های کتاب (خود آزمایی ها) و یا رونویسی و بازنویسی از کتاب درسی را به خاطر ما می آورد.

اما:

تکالیف یک درس تنها نوشتن پاسخ سوال های کتاب نیست. دفتر تکلیف در حقیقت کتابی است که دانش آموز در آن موضوع درس تدوین می کند.

در ارتباط با تکالیف چند نکته قابل توجه چنین است:

1-   تفاوت تکالیف با فعالیت های خارج از کلاس که بعد از این توضیح داده می شود در الزامی و یکنواخت بودن آن ها است.

تکالیف، فرصت هایی برای یادگیری است که از سوی معلم جهت همه ی دانش آموزان تیین می شود و لازم است همه ی دانش آموزان در انجام آن کوشش کنند.

2-  تکالیف نیز می توانند به شکل های گوناگون و جذاب ارائه شوند از جمله آنکه از فراگیران خواسته شود:

جدول حل کنند، خلاصه بنویسند، سوال طرح کنند، فعالیت انجام دهند، آزمایش نمایند، کتاب بخوانند و قسمتی یا همه ی مرحله های یک روش مطالعه صحیح مثل PQ4R را اجرا کنند و ...

3- به لحاظ کیفیت و محتوا، تکلیف ها می توانند هدف های گوناگونی را دنبال کنند. می توانند تمرینی برای تثبیت یادگیری باشند، می توانند فرصتی برای غنی سازی یادگیری به شمار آیند، ممکن است امتداد و به کارگیری درس کلاس در زندگی روزمره باشند و یا زمینه ساز یادگیری موضوعی تازه را فراهم کنند.

4- مقدار و چگونگی تکلیف می تواند از دانش آموزی به دانش آموز دیگر متفاوت باشد. برخی دانش آموزن به تمرین بیشتر و برخی به تمرین کمتری نیاز دارند.

5- لازم است تکالیف به صورتی تدارک دیده شوند که به عنوان منبعی برای تقویت و پاداش دانش آموزان در آیند و فرصتی برای برانگیختن مشارکت و پشت کار در یادگیری فراگیران باشند. فراگیران از تأثیر آن در میزان پیشرفت خود آگاه شوند. عبارت های مثبت مناسب و بیان دل انگیزه انتظارهای آموزشی که به شکل مکتوب یاشفاهی از سوی معلم به دانش آموز اظهار می گردد می تواند نمونه ای برای این مهم باشد.

2-4 فعالیت خارج از کلاس

فعالیت خارج از کلاس فرصتی فراهم می کند تا فراگیران خلاقانه آموخته های خود را به کار گیرند و در مسیر تقویت و پایداری آموخته ها بکوشند.

فعالیت خارج از کلاس فرصتی است تا فراگیران بر اساس علاقه، موقعیت و امکانات خود کلاس درس را به زندگی واقعی خود گسترش دهند و با خلاقیت های موقعیت های تازه ای برای یادگیری ایجاد کنند.

بنابراین:

1-  فعالیت خارج از کلاس بخشی از برنامه درسی و نمره ارزشیابی مستمر است آیین نامه آزمون های دو نوبتی تأکید دارد که حداقل 5 نمره از نمره ی ارزشیابی مستمر به فعالیت های خارج از کلاس اختصاص یابد.

2-  فعالیت های خارج از کلاس لازم است در مسیرهای مختلف و زمینه های گوناگون ارائه شوند تا همه ی دانش آموزان با هر امکانات و هر نوع علاقه بتوانند چند مورد آن را انتخاب کنند و به فعالیت بپردازند.

فعالیت ها می توانند از کتاب درسی و یا از موضوع های دیگر متناسب با برنامه درسی و با توجه به سطح توانایی دانش آموزان تعیین شوند.

فعالیت های خارج از کلاس می توانند شامل چنین مواردی باشند: جمع آوری اطلاعات (مصاحبه با افراد آگاه، استفاده از مقاله ها و نشریه ها و ...) مطالعه کتاب و معرفی کتاب در ارتباط با موضوع، ساخت ابزار، تهیه ی گزارش از یک بازدید یا نمایشگاه و ... انجام یک فعالیت یا یک آزمایش و ...

3-  انجام فعالیت خارج از کلاس اجباری نیست بلکه دانش آموز از مجموع فعالیت های مختلف بر اساس شرایط خود مواردی را انتخاب کرده و انجام می دهد.

4-  ذکر عناوین کلی مانند :تحقیق کنید" و ... برای فعالیت های خارج از کلاس کافی نیست لازم است معلم فعالیت ها را به طور مشخص بیان کند و در سنین پایین لازم است منابع لازم برای جمع آوری اطلاعات و یا مراجعه به آن معرفی شوند.

5-  تعداد فعالیت هایی که جهت خارج از کلاس معرفی می شوند بهتر است حداقل 3 تا 4 برابر تعداد فعالیت هایی که لازم است دانش آموز انجام دهد باشند تا قابل انتخاب شدن باشند.

6-  فعالیت ها به تدریج و متناسب با موضوع درسی ارائه شوند و برای هر یک زمان های معینی برای اجرا مشخص شود تا از تراکم آن در پایان یک دوره تحصیلی جلوگیری شود.

7-  تعداد فعالیت های مناسب در هر درس بستگی به نوع فعالیت و میزان وقت گیری آن و زمان اختصاص یافته به درس از برنامه هفتگی دارد.

8-  تهیه فهرستی ارزشیابی بر اساس نوع فعالیت می توانند معلم را در قضاوت نهایی فعالیت ها و ارائه بازخورد مناسب به دانش آموزان یاری نماید.

مرکز یادگیری سایت تبیان