در هنگام انفاق مراقب توهّمات شیطانی باشیم!
این پیام قرآنی را خوب بخاطر بسپارید: هر فكر و توهّمى كه براى شما تنگنظرى، ترس و اثر منفى بیاورد، شیطانى است و هر فكر و الهامى كه براى شما حركت، نشاط و سعه صدر آورد، الهى است.
الشَّیْطانُ یَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَ یَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشاءِ وَ اللَّهُ یَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ (بقره ـ 268)
شیطان (به هنگام انفاق،) شما را از فقر و تهیدستى بیم مىدهد و شما را به فحشا و زشتىها فرا مىخواند، ولى خداوند از جانب خود به شما وعدهى آمرزش و فزونى مىدهد و خداوند وسعت بخش داناست.
مبارزه با موانع انفاق
در ادامه آیات انفاق در اینجا به یكى از موانع مهم آن پرداخته و آن وسوسههاى شیطانى در زمینه انفاق است كه انسان را از فقر و تنگدستى مىترساند، به خصوص اگر اموال خوب و قابل استفاده را انفاق كند، و چه بسا این وسوسههاى شیطانى مانع از انفاق هاى مستحبى در راه خدا و حتى انفاق هاى واجب مانند زكات و خمس گردد.
"فحشاء" به معنى هر كار زشت و بسیار قبیح است، و در اینجا به تناسب بحث، به معنى بخل و ترك انفاق كه در بسیارى از موارد، نوعى معصیت و گناه است آمده (هر چند واژه فحشاء در مواردى به معنى گناه بى عفتى آمده، ولى مىدانیم در اینجا تناسب چندانى ندارد) حتى بعضى از مفسران تصریح كردهاند كه عرب به شخص بخیل، فاحش مىگوید. (تفسیر روح البیان، جلد 1، صفحه 431 ـ ذیل آیه مورد بحث)
این احتمال نیز داده شده كه فحشاء در اینجا به معنى انتخاب اموال غیر قابل مصرف براى انفاق است، و نیز گفته شده: منظور از آن هر معصیتى است زیرا شیطان به وسیله ترس از فقر و تهیدستى انسان را وادار به كسب مال از انواع طرق نامشروع مىكند.
تعبیر به امر كردن شیطان، اشاره به همان وسوسههاى او است و اصولاً هر نوع فكر منفى و بازدارنده و كوتاه بیننده، سرچشمهاش تسلیم در برابر وسوسههاى شیطانى است و در مقابل، هر گونه فكر مثبت سازنده و آمیخته با بلند نظرى، سرچشمهاش الهامات الهى و فطرت پاك خدادادى است.
قرآن به این وسیله مسلمانان را توجه مىدهد كه انفاق اگر به ظاهر، چیزى از شما كم مىكند، در واقع چیزهایى بر سرمایه شما مىافزاید؛ هم از نظر معنوى و هم از نظر مادى.
در دنیاى امروز كه نتیجه و اثر اختلافات طبقاتى و پایمال شدن ثروت ها به خاطر به هم خوردن تعادل تقسیم ثروت به روشنى به چشم مىخورد، درك معنى آیه فوق چندان مشكل نیست.
ضمناً از آیه استفاده مىشود كه یك نوع ارتباط میان "ترك نمودن انفاق" و " فحشاء" وجود دارد البته اگر "فحشاء" به معنى بخل باشد، ارتباط آن از این جهت است كه ترك انفاق و بخشش هاى مالى، آرام آرام صفت "بخل" را كه از بدترین صفات است در انسان ایجاد مىكند و اگر "فحشاء" را به معنى مطلق گناه یا گناه جنسى بگیریم، باز ارتباط آن با ترك انفاق بر كسى پوشیده نیست؛ زیرا سرچشمه بسیارى از گناهان و بىعفتی ها و خودفروشی ها، فقر و تهیدستى است.
علاوه بر همه اینها، انفاق یك سلسله آثار و بركات معنوى دارد كه جاى انكار نیست.
در تفسیر "مجمع البیان" از امام صادق علیه السلام نقل شده است كه: هنگام انفاق دو چیز از طرف خدا است و دو چیز از ناحیه شیطان: آنچه از جانب خداست یكى "آمرزش گناهان" و دیگرى "وسعت و افزونى اموال" و آنچه از طرف شیطان است؛ یكى وعده فقر و تهیدستى و دیگرى امر به فحشاء است.
بنابراین منظور از مغفرة، آمرزش گناهان است و منظور از فضل، همان طور كه از ابن عباس نقل شده زیاد شدن سرمایهها در پرتو انفاق مىباشد.
جالب توجه اینكه از امیر مۆمنان على علیه السلام نقل شده كه فرمود: "هنگامى كه در سختى و تنگدستى افتادید به وسیله انفاق كردن، با خدا معامله كنید." (انفاق كنید تا از تهیدستى نجات یابید.) (نهج البلاغه، كلمات قصار، شماره 258)
و در پایان آیه مىفرماید: "خداوند قادر و توانا و عالم است." (وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ).
اشاره به این حقیقت است كه چون خداوند قدرتى وسیع و علمى بى پایان دارد، مىتواند به وعده خویش عمل كند. بنابراین باید به وعده او دلگرم بود نه وعده شیطان فریبكار و ناتوان كه انسان را به گناه مىكشاند و چون از آینده آگاه نیست و قدرتى ندارد، وعده او جز گمراهى و تشویق به نادانى نخواهد بود.
نتیجه گیری از مفهوم آیه
به هنگام انفاق، شیطان به سراغ انسان مىآید و القاء مىكند كه اگر امروز انفاق كنى فردا خودت فقیر خواهى شد، بهتر است اموالت را ذخیره كنى تا به هنگام پیرى و بیمارى و ...، خرج نمایى. اینها القائات و وعدههاى شیطانى است.
نیاز ما در فرداى قیامت به مغفرت الهى، به مراتب بیشتر از نیاز ما در فرداى دنیاست.
مبادا مغفرت الهى را با خیال رفاه در زندگى مبادله كنیم زیرا:
اوّلًا: شاید پیر نشدم و نیازمند نشدم، ولى در قیامت نیاز من قطعى است.
ثانیاً: شاید مالى كه امروز براى فردا نگه مىدارم، باقى نماند، ولى انفاقِ امروز حتماً براى فرداى قیامت باقى است.
ثالثاً: شاید از مال اندوختهى امروز در فرداى پیرى نتوانم بهرهمند شوم، ولى از انفاق امروز بهرهمندى در قیامت قطعى است.
رابعاً: بهرهمندى انسان از اندوخته خود در دوران پیرى، موقّتى است، ولى بهرهگیرى انسان از انفاق در قیامت ابدى است. (تفسیر فخر رازى، ذیل آیه)
پیامهای این آیه
1ـ شیطان، انسان را از انفاق اموال مرغوب باز مىدارد. «أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ»، «الشَّیْطانُ یَعِدُكُمُ الْفَقْرَ»
2ـ بخل شما، فقرا را به فساد و فحشا مىكشاند. «یَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَ یَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشاءِ»
3ـ انسان در انتخاب راه خدا یا شیطان، آزاد است. «الشَّیْطانُ یَعِدُكُمُ»، «وَ اللَّهُ یَعِدُكُمْ»
4ـ اطرافیانى كه انسان را از انفاق باز مىدارند و از آینده مىترسانند، ولى نسبت به گناهان تشویق مىنمایند، شیطانند. «الشَّیْطانُ یَعِدُكُمُ»
5ـ میان فقر و فحشا، رابطه است. بسیارى از گناهان بخاطر ترس از فقر است. «یَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَ یَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشاءِ»
6ـ انفاق نكردن و یا انفاق از اموال نامرغوب، از نمونههاى زشتى و فحشا مىباشد. «لا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ»، «الشَّیْطانُ یَعِدُكُمُ»
7ـ انفاق، مال را زیاد مىكند و سبب آمرزش گناهان است. «أَنْفِقُوا»، «اللَّهُ یَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلًا»
8ـ با موانع انفاق و افكار شیطانى، مبارزه كنید. در برابر ترس از فقر، به یاد فضل و لطف خدا باشید. «مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلًا»
9ـ هر فكر و توهّمى كه براى شما تنگنظرى، ترس و اثر منفى بیاورد، شیطانى است و هر فكر و الهامى كه براى شما حركت، نشاط و سعه صدر آورد، الهى است. «وَ اللَّهُ یَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلًا»
آمنه اسفندیاری
بخش قرآن تبیان
منابع:
تفسیر نور، ج 1
تفسیر نمونه، ج 2
تفسیر فخر رازى، مطالبی ذیل آیه 268 سوره بقره
نهج البلاغه، كلمات قصار، شماره 258
تفسیر روح البیان، ج 1
