واکاوی جهانی رو زوال
درباره کتاب برج فرازان اثر باربارا تاکمن ترجمه عزت الله فولادوند.
سوم ژانویه 1889 در تورین ایتالیا، غریبهای از سر همدردی با اسبی مفلوک که زیر ضربات شلاق صاحبش بهجانآمده، گردن اسب را در آغوش می گیرد، یالش را نوازش میکند و سپس در میان دیدگان متعجب دیگران، از پای می افتد و نقش زمین میشود.
از حاضران درصحنه، کسی نمیداند آن مرد با جثه نحیف، سبیل پرپشت و رفتار غریبش، مهمترین فیلسوف قرن نوزدهم است. اشاره او به ابتذال روح آلمان (در آن روزگار)، چند دهه بعد با پیش آمدن جنگ جهانی اول و دوم به اثبات رسید.
با این که تا آن زمان هنوز کسی اهمیت سخن فردریش ویلهم نیچه را جدی نگرفته بود؛ اما خود او هیچ تردیدی در عظمت آراء و آثارش نداشت.
کتاب برج فرازان اثر باربارا تاکمن، از منظر طرح ایده جهانی در حال زوال و انفجار، در نوع خود مهر تأییدی است بر درستی اندیشه های نیچه درباره آینده ای بدخیم. کتابی که از منظری کلان نگرانه تر و البته با استناد به اتفاقاتی که رخ داده، به شیوه خاص خود به واکاوی ویژگیها و خصلتهای جهانی میپردازد که شتابان بهسوی فاجعه پیش میرود.
تاکمن در مقدمه برج فرازان آورده: «موضوع این کتاب واپسین سالهای عصری است که به علت پیری یا در اثر حادثه به آغوش مرگ نرفت، بلکه در بحرانی نهایی که خود از حقایق بزرگ تاریخ است، منفجر شد و از هم پاشید.»
و این درواقع همان برداشتیست که از که فلسفه ورزیهای نیچه درباره جهان مدرن و ضرورت برپای داشتن ارزشهای نو نیز میتوان دریافت. تاکمن بر این عقیده است که: پدیداری به این بدخیمی و نحوست، مانند جنگ جهانی اول، از یک عصر طلایی برنمیخیزد و همچنین باور دارد که برای یافتن علتهای این واقعه سهمگین باید در چهارچوب جامعه به جستجو رفت و بهعبارتدیگر بهجای دولتها جوامع را مدنظر قرارداد.
اثبات درستی این دیدگاه که بنمایهی پژوهشِ ژرفنگرانه تاکمن را تشکیل می دهد چندان دشوار نیست. بعد از اعلانجنگ (جهانی اول) مردم بسیاری از شهرهای اروپا به رقص و پایکوبی پرداختند و سربازان بسیاری از مجالس رقص یا کارناوالهای شادی و رژه سربازان، راهی خونینترین میدان جنگ تاریخ تا آن زمان شدند. از این منظر بهیقین میتوان گفت مردم نه بهاجبار دولتها که با خواست و میل و رغبت درونی راهی جنگ شدند؛ چراکه جنگ خواست روح جمعی این ملتها بود.
پس تاکمن به شکلی آگاهانه و از سر هوشمندی برای یافتن علتهای واقعی چنین رخدادی به سراغ لایههای اجتماعی رفته و ملتها را موردتوجه قرار میدهد. او در واقع برای واکاوی اجتماعی ریشههای رخداد جنگ جهانی اول، به مرور زندگی و احوالات جوامعی که درگیر این رویداد بودهاند می پردازد.
جهان بعد از جنگ جهانی اول دیگر آن جهان پیشین نبود. پس از این جنگ چهار امپراتوری روسیه تزاری، اتریش – هنگری، آلمان و عثمانی که سدهها قدمت داشتند، به نقطه پایان خود رسیدند. سوای این، جنگ شالوده نظامهای فکری و اخلاقی گوناگونی را در هم پیچید و ارزشهای جدیدی را بنیان نهاد. وقایع جنگ باعث شده بود توده مردم حساسیت خود را نسبت به پاره ای ارزش های گذشته از دست بدهند. از این منظر پر بیراه نیست اگر جهان مدرن امروز را تا حد زیادی حاصل رخدادهایی اینچنین در آن مقاطع خاص بدانیم.
اما چرا چنین شد؟ این سوالیست که پاسخ آن نهتنها به درک ما از گذشته یاری میرساند، بلکه به فهم ما تز آینده و دوری جستن از رخدادهای مشابه، کمک شایانی می کند.
باربارا تاکمن برای پاسخ دادن به این مهم، به سراغ برشی بیستوپنجساله، از 1890 تا 1914 (آغاز جنگ جهانی اول)، میرود. تاکمن با تمرکز بر این برش زمانی و واکاوی رخدادهای آن میکوشد به خواننده نشان دهد که چه روی داد که چنین فاجعه در اروپا و جهان واقع شد.
عزتالله فولادوند مترجم نامدار این کتاب، در مقدمهای خواندنی و ارزشمند، مروری دارد به مهمترین اتفاقاتی که در قرن نوزدهم واقعشده تا مدخل مناسبی باشد برای مخاطبان فارسیزبان تا با اشراف لازم وارد متنی شود که با سبکی منحصربهفرد، گفتنیهای بسیاری را با ایجازی ژرف نگرانه بیان کرده است.
از مقدمه فولادوند که بگذریم، برج فرازان در هشت فصل نوشتهشده است. در فصل نخست «آرمان و عمل»، تاکمن برای آنکه شمهای از فضای فکری و فرهنگی جامعه اروپایی را ترسیم کند، به سراغ جنبش آنارشیستها در خلال سالهای 1890 تا 1914 رفته است که به دلیل ترسیمِ رویایِ دلکشِ جامعه ی بدونِ دولت و بدون قانون، بازارشان در چهارگوشه ی دنیا داغ داغ بود.
نویسنده در فصل دوم «آرمان و عمل»، به کشور انگلستان میرود که پایبندی به ارزشهای سنتی گذشته و اشرافیت دیرینه را در آن روزگار نمایندگی میکرد. سنتهایی که نقشی اساسی در زندگی فردی و اجتماعی مردم این کشور بازی میکردند. در فصل سوم «پایان یک رویا»، تاکمن به از آمریکا در حدفاصل سالهای 1890 تا 1902 سخن به میان می آورد؛ قدرت نوظهور آن ایام، کشوری که برخلاف انگلستان (که چشم گذشته و سنتها دارد)، به آینده مینگرد.
در فصل چهارم «من طالب پیکارم»، فرانسه در حدفاصل سالهای 1894 تا 1899 دستمایه کار نویسنده قرار گرفته است. دورانی که این کشور درگیر ماجرای خیانت یا عدم خیانتِ ستوان دریفوس است.
در فصل پنجم «طبل پیوسته بانگ»، تاکمن به واپسین سالهای قرن نوزدهم در لاهه میرود و به پیشنهاد تزار جوان روس (نیکلای دوم) میپردازد که از ملتها دعوت میکند برای محدود ساختنِ تسلیحات کشتار جمعی به یکدیگر بپیوندند.
فصل ششم «حال و هوای نرونیسم»، به آلمان در فاصله 1890 تا 1914 میپردازد، ملتی که خود را فرهیختهترین مردم روزگار میدانند، اما در عجبند که چرا در آنسوی مرزها، تنها موسیقی آنهاست که بهعنوان شاخص برتریشان شناسایی میشود!
در فصل هفتم «انتقال قدرت»، تاکمن دوباره به انگلستان باز میگردد، بزرگترین قدرت سنتی و استعمارگر تاریخ جهان که در آستانه افول قرار دارد. در این فصل وقایع چند سال مانده به جنگ در یکی از طرف های اصلی این جنگ بررسی شده است.
و فصل پایانی کتاب «مرگ ژورس» ، تاکمن به فعالیتِ سوسیالیست های اروپایی در سالهای 1890 تا 1914 میپردازد که بر اساس دیدگاههای فلسفی مارکس (درباره عدالت اجتماعی و انقلابهای کارگری)، در گوشه و کنار اروپا و بهویژه روسیه در حال سازماندهی کردن هواداران خود هستند. اهمیت این فصل در آن است که جنگ جهانی اول سرعت به نتیجه رسیدن انقلاب اکتبر روسیه را که نقشی تعیینکننده در آینده جهان دارد، سرعت میبخشد.
نویسنده در پایان یک نتیجهگیری کرده است:
« سالهایی که به دنبال آمد، به نوشته گراهام والاس، سرشار از ژرفترین و شدیدترین و قهرمانی ترین تلاشی بود که آدمی تا آن روز به خود دیده بود. هنگامی که این تلاش به انجام رسید، پندارها و اشتیاقهایی که تا 1914 هنوز صورت امکان داشت، آهسته آهسته در دریایی از نومیدیها و سرخوردگیهای کوه پیکر فرو رفت و غرق شد. بزرگترین سودی که بشر از پرداخت این بهای گران به دست آورد، بینشی دردناک نسبت به حدود توانایی خویش بود.
برج فرازانی که در دوران عظمت تمدن اروپا برپا داشته شد، بنایی بود برآمده از حشمت و شکوه و زیبایی و نیز سردابهای تاریک. ساکنان برج در قیاس با عصر آینده، روزگاری سپری کردند توام با اتکای به نفس و اطمینان و امید بیشتر،جلال و جاه و زیبایی و بریز و بپاش زیادتر،آسایش و فراغ خاطر و خرمی بالاتر،لذت فزونتر از همنشینی و گفتگو با یکدیگر،ستم و ریای گستردهتر،بینوایی و نیاز سخت تر،احساسات دروغین و سطحی وافرتر،در برابر بی مایگی با بردباری کمتر،از کار احساس غرور ژرفتر،از مشاهده طبیعت وجد شدیدتر، و نشاط و شادابی سرشارتر.
دنیای آن روزگار از بسیاری چیزها برخوردار بود که باید اکنون از کف رفته محسوب شود. صرف نظر از اینکه چه به جای آن به دست آمده باشد. هنگامی که امیل ورهرن، شاعر سوسیالیست بلژیکی در 1915 نگاهی به آن گذشته کرد، در آغاز کتابش نوشت: با احساس، تقدیم به مردی که بودم.»
آنچه کتاب برج فرازان را از نمونههای مشابه متمایز میکند این است که نویسنده تنها به روایت تاریخی رخدادها نمیپردازد و حتی به روایت تحلیلی تاریخ نیز بسنده نمیکند؛ بلکه چشمانداز پهناوری را پیش روی مخاطب قرار میدهد. چشماندازی که در آن جنبههای گوناگون حیات انسان در یکی از حساسترین برهههای تاریخ جهان مورد بررسی قرارگرفته است.
تاکمن برای واکاوی چنین دورانی، از ابعاد گوناگون موثر در آن روزگار سخن به میان میآورد؛ از چهرههای جریان ساز فکری و هنری گرفته تا اوضاع و احوال سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مردم و… این همه با رویکردی جامعهشناسانه و ژرفنگر و بیانی هنرمندانه چون یک ادیب در متن کتاب برج فرازان روایت میشود. بیاغماض عزتالله فولادوند نیز با ترجمهای در اوج فصاحت آن را به فارسی برگردانده تا از جذابیت نسخه اصلی کتاب هیچ کم نداشته باشد.
غنای شگفت انگیز محتوای کتاب، سبک جذاب نویسنده و نهایتا ادبیت متن، نشان می دهد که تاکمن باوجود کتابهای نهچندان پرتعدادش (او 11 کتاب منتشر کرده)، بیهوده در جایگاه ریاست انجمن مورخان آمریکا و نیز فرهنگستان هنر و ادبیات آمریکا ننشسته و جایزه پولیتزر را از آن خود نکرده است.
این کتاب به ما کیفیت و ابعاد گوناگون حیات اجتماعی و سیاسی جهانی را نشان میدهد که میتواند خاستگاه رخ دادی چنین بلاخیز و دورانساز باشد؛ پس به همان نسبت که میتواند عبرتآموز باشد به درک جهان امروز نیز یاری میرساند.
برج فرازان/ نویسنده: باربارا تاکمن/ ترجمه: عزتالله فولادوند/ نشر ماهی، چاپ اول 1392/ شمارگان 1000 نسخه/716 صفحه، 42000 تومان
منابع: الفِ کتاب/ حمید رضا امیدی سرور، کتاب «برج فرازان»