برخورد خوب، بهتر از انفاق با منت !
گفتگوى خوش با فقیر، موجب تسكین او و عامل رشد انسان است، در حالى كه صدقه با منّت، هیچ كدام را به همراه ندارد.
رسول اكرم صلى اللَّه علیه و آله فرمودند: اگر سائلى نزد شما آمد، به یكى از این دو روش عمل كنید :
«بذل یسیر او رد جمیل» یا چیزى كه در توان دارید به او عطا كنید، یا به طرز شایستهاى او را ردّ نمایید.
قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ یَتْبَعُها أَذىً وَ اللَّهُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ (بقره ـ 263)
گفتار پسندیده (با نیازمندان) و گذشت (از تندى آنان)، از بخششى كه به دنبال آن آزارى باشد، بهتر است و خداوند بىنیاز بردبار است.
این آیه در حقیقت تكمیلى است نسبت به آیه قبل، در زمینه ترك منت و آزار به هنگام انفاق.
نكتههای آیه:
1- آیه فوق منطق اسلام را در مورد ارزش هاى اجتماعى اشخاص و حیثیت مردم روشن مىسازد و عمل آنهایى را كه در حفظ این سرمایههاى انسانى مىكوشند و ارباب حاجت را با گفتار نیكو و احیاناً راهنمایی هاى لازم بهرهمند كرده، و هرگز اسرار آنها را فاش نمىسازند، از بخشش افراد خودخواه و كوتهنظرى كه در برابر كمك مختصرى ، هزار گونه زخم زبان به افراد آبرومند مىزنند و شخصیت آنها را در هم مىشكنند، برتر و بالاتر مىشمرد.
در حقیقت اینگونه اشخاص همانطور كه اشاره كردیم ، بیش از اندازه كه نفع مىرسانند ، ضرر مىزنند و اگر سرمایهای مىدهند ، سرمایههایى را نیز بر باد مىدهند.
از آنچه در بالا گفتیم روشن مىشود كه : "قَوْلٌ مَعْرُوفٌ" معنى وسیعى دارد و هرگونه سخن نیك، دلدارى و دلجویى و راهنمایى را شامل مىشود.
بعضى نیز گفتهاند كه منظور از آن امر به معروف است (در تفسیر البحر المحیط، جلد دوم صفحه 307 به عنوان یك قول نقل شده است) ولى این احتمال مناسب به نظر نمىرسد.
"مغفرة" به معنى "عفو و گذشت" در برابر خشونت ارباب حاجت است.
آنها كه بر اثر هجوم گرفتاری ها ، پیمانه صبرشان لبریز شده و گاهى بدون هیچگونه تمایل درونى ، سخنان خشونت آمیزى بر زبان جارى مىسازند.
این افراد در واقع از اجتماع ظالمى كه حق آنها را نداده به این وسیله مىخواهند انتقام بگیرند و كمترین جبرانى كه اجتماع و افراد متمكن در برابر محرومیت آنان مىتوانند بكنند ، همین است كه سخنان آنها را كه جرقههاى آتش درون آنان است با تحمل بشنوند و با ملایمت خاموش سازند.
بدیهى است كه تحمل خشونت آنها و گذشت از برخوردهاى زننده آنان ، از عقدههایشان مىكاهد. از این رو اهمیت این دستور اسلامى روشنتر مىگردد.
بعضى كلمه "مغفرة" را در اینجا به معنى ریشه اصلى آن ، كه پوشانیدن و مستور ساختن است گرفتهاند و این كلمه را اشاره به پردهپوشى بر اسرار حاجتمندان آبرومند دانستهاند.
ولى این تفسیر با آنچه در بالا گفتیم منافاتى ندارد، زیرا اگر مغفرت به معنى وسیع تفسیر شود هم " عفو و گذشت" را در بر خواهد داشت و هم" پوشانیدن و مستور داشتن" اسرار نیازمندان را.
در تفسیر "مجمع البیان" از پیغمبر گرامى اسلام صلی الله علیه و آله نقل شده كه فرمودند: " هنگامى كه حاجتمندى از شما چیزى بخواهد ، گفتار او را قطع نكنید تا تمام مقصود خویش را شرح دهد. سپس با وقار و ادب و ملایمت به او پاسخ بگویید : یا چیزى كه در قدرت دارید در اختیارش بگذارید و یا به طرز شایستهاى او را باز گردانید زیرا ممكن است سۆال كننده فرشتهاى باشد كه مأمور آزمایش شما است تا ببیند در برابر نعمتهایى كه خداوند به شما ارزانى داشته ،چگونه عمل مىكنید." (مجمع البیان، جلد 1- 2 صفحه 375)
2- جملههاى كوتاهى كه در آخر آیات معمولاً ذكر شده است و صفاتى از صفات خداوند را بیان مىكند ، با مضمون همان آیات حتما ارتباط دارد و با توجه به این نكته منظور را از جمله وَ اللَّهُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ:" خدا بى نیاز و بردبار است" گویا این است كه: چون بشر طبعاً طغیانگر است ، با رسیدن به مقام و ثروت ، خود را بى نیاز گمان مىكند و این حالت گاهى موجب پرخاشگرى و بد زبانى او نسبت به محرومان و مستمندان مىشود . لذا مىفرماید: "غنى بالذات" خدا است.
در حقیقت او است كه از همه چیز بى نیاز است و بى نیازى بشر ، در واقع سرابى بیش نیست و نباید موجب غرور و طغیانگرى و بى اعتنایى او نسبت به فقرا گردد. به علاوه خداوند در برابر ناسپاسى مردم بردبار است و افراد با ایمان نیز باید چنین باشند.
و نیز ممكن است جمله مزبور اشاره به این باشد كه خداوند از انفاق هاى شما بى نیاز است و آنچه انجام مىدهید به سود خود شما است، بنابراین منّتى بر كسى ندارید . به علاوه او در برابر خشونت هاى شما بردبار است و در عقوبت عجله نمىكند تا بیدار شوید و خود را اصلاح كنید.
سخن آخر:
رسول اكرم صلى اللَّه علیه و آله فرمود: اگر سائلى نزد شما آمد، به یكى از این دو روش عمل كنید :
«بذل یسیر او رد جمیل» «1» یا چیزى كه در توان دارید به او عطا كنید، یا به طرز شایستهاى او را ردّ نمایید.
همچنین فرمود: اگر با مال نمىتوانید به مردم رسیدگى كنید، با اخلاق برسید. «2»
پیامهای این آیه:
1ـ آبرو و شخصیّت فقیر، با ارزشتر از حفظ شكم و شخص فقیر است. «قَوْلٌ مَعْرُوفٌ» ، «خَیْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ»
2ـ فقیر را با محبّت و دلسوزى به كار مفیدى كه زندگى او را تأمین كند، راهنمایى كنید. «3» «قَوْلٌ مَعْرُوفٌ»
3ـ انفاق باید همراه با اخلاق باشد. «قَوْلٌ مَعْرُوفٌ» ، «خَیْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ»
4ـ گفتگوى خوش با فقیر، موجب تسكین او و عامل رشد انسان است، در حالى كه صدقه با منّت، هیچكدام را به همراه ندارد. «قَوْلٌ مَعْرُوفٌ» ، «خَیْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ»
5ـ اگر فقیرى به خاطر فشار و تنگدستى، ناروایى گفت او را ببخشید. «مَغْفِرَةٌ»
6ـ رعایت عرف جامعه، در سخن و عمل لازم است. «قَوْلٌ مَعْرُوفٌ»
7ـ خداوند آزار رسانى به فقیر را پاسخ مىدهد، ولى نه با عجله. «حَلِیمٌ»
پی نوشت ها:
(1). تفسیر قرطبى و نمونه، ذیل آیه.
(2). تفسیر كاشف، ج 1، ص 272.
(3). تفسیر پرتوى از قرآن، ذیل آیه.
آمنه اسفندیاری
بخش قرآن تبیان
منابع:
تفسیر نور، ج 1
تفسیر قرطبى و نمونه، ذیل آیه 263 بقره
تفسیر كاشف، ج 1
تفسیر پرتوى از قرآن، ذیل آیه 263 بقره
مجمع البیان، جلد 1- 2
تفسیر نمونه، ج 2
مطالب مرتبط:
وقتی گناهان مثل برگ درخت می ریزد!
