نقش فضای مجازی در عرصه‌ ادبیات

یکی از عرصه‌هایی که در سال‌های اخیر به شدت توسط فناوری‌های ارتباطی اینترنت دگرگون شده است، عرصه‌ی ادب و فرهنگ است. نویسندگی در دنیای مجازی امکانات متفاوتی را در اختیار نویسندگان و خوانندگان قرار می‌دهد.

اکتشافات در دنیای مدرن، هم از جهت کمیت و هم از جهت کیفیت از سایر دوران‌ها متمایز است. نمونه‌ی یکی از این پیشرفت‌ها شکل‌گیری دنیای مجازی در موازات با دنیای فیزیکی است که خود ایجاد‌کننده‌ی تحولات چشم‌گیری در عرصه‌ی اجتماع، فرهنگ، اقتصاد و سیاست است. گسترش روزافزون اینترنت و شبکه‌ی جهانی وب در دنیای کنونی، آغازگر دگرگونی در ساختارهای کلی جامعه است. اینترنت به دلیل داشتن ویژگی‌هایی هم‌چون تعاملی بودن، عدم محدودیت به زمان و مکان خاص، فراتر از قوانین مدنی محدود به دولت- ملت‌ها، موازی بودن با دنیای فیزیکی، جریان داشتن در فضایی صنعتی، امکان شکل گرفتن دموکراسی شهروندی و چند رسانه‌ای بودن، سایر رقیبان در عرصه‌های مختلف اجتماعی را کنار می زند.

یکی از این عرصه‌ها که در سال‌های اخیر به شدت توسط فناوری‌های ارتباطی اینترنت دگرگون شده است، عرصه‌ی ادب و فرهنگ است. نویسندگی در دنیای مجازی امکانات متفاوتی را در اختیار نویسندگان و خوانندگان قرار می‌دهد. نویسندگانی که پیش از این تنها می‌توانستند توسط کتابهایشان با مخاطبانشان ارتباط برقرار کنند با وجود امکانات دنیای مجازی و وبلاگ‌های شخصی‌شان می‌توانند به راحتی در چارچوبی کاملا مجازی هرروز و در هرساعت با خوانندگانشان در ارتباط باشند. به راستی وجود وبلاگ‌های شخصی و وبسایت‌های ادبی تا چه حد می‌تواند در رشد و یا ضعیف کردن ادبیات نقش داشته باشد؟ این سوالِ محوری‌ای است که سعی در پاسخ‌گویی آن در این مقاله داریم.

امتیازات و ویژگی‌های نویسندگی در فضای مجازی

نویسندگان ادبی در دنیای مجازی خوانندگان گوناگونی از قشرهای متفاوت دارند. خوانندگانی که فراتر از مرزهای جغرافیایی و تاریخی هستند. در دنیای مجازی، شهر و کشور و دولت‌ها بی‌معنی می‌شوند. نویسنده‌ای که قلم در دست گرفته است و می‌نویسد می‌تواند مخاطب‌هایی داشته باشد که در کشورهای دوردست زندگی می‌کنند و یا اینکه در سالهای دوری که او زنده نیست، نوشته‌هایش را می‌خوانند. به بیانی دیگر فضای مجازی نوشته‌های یک نویسنده را در دو مدار زمان و مکان به حرکت در می‌آورد.

فضای مجازی برای آثار ادبی نویسندگان گوناگون هم چون گنجینه‌ای بزرگ عمل می‌کند. نوشته‌های یک نویسنده که شاید در حالت عادی به صورتی کاملا پراکنده ذخیره می‌شد حالا در فضایِ دیجیتال با حجمی بسیار کم جمع‌آوری می‌شود. اکنون نویسنده می‌تواند به راحتی نوشته‌ای که مدتها پیش نوشته بوده است را بیابد و مطمئن باشد که وضعیت هم چون وقتی نیست که برگه‌های کاغذش گم می‌شدند و یا ایده‌های داستان‌نویسی‌اش را فراموش می‌کرد.

تعاملی بودن فضای مجازی که هم به معنای تعامل شخص با کامپیوتر و هم تعامل کاربران با یکدیگر است، هر دو دارای اهمیت است. تعاملی بودنِ مجازی یک تعاملِ واقعی است. این به این معنی است که کاربران هم می‌توانند با کامپیوتر و وبلاگ‌های نویسندگان به تعامل بپردازند و هم با یکدیگر در مورد نوشته‌های ارائه شده به بحث و گفت‌و‌گو پرداخته و نظرات خود را مطرح کنند. هم چنین این امکان وجود دارد که با استفاده از خدمات پست الکترونیک، نظرات خود را در رابطه با آثار نویسنده برای او ارسال کنند.

مک میلانز و دانز درباره‌‌ی ویژگی تعاملی بودن معتقدند، تعاملِ بیشتر به معنای آگاه‌سازی به جای اقناع، داشتن کنترل بیشتر از سوی استفاده کننده، برقراری ارتباط به صورت دوسویه به جای ارتباط یک سویه، فعالیت بیشتر از طرف استفاده کننده، برقراری ارتباط در زمان‌های انعطاف‌پذیر و نه زمان‌های ثابت و سرانجام ارتباطی همراه با احساس بالایی از وقوع در یک مکان می‌باشد(تانکارد، 2001). اگر پیش از این نظرات مخاطبان به سختی و از طریق نامه‌های کاغذی برای نویسندگان فرستاده می‌شد و خوانده شدنشان توسط نویسنده قطعی نبود، حالا افراد به راحتی می‌توانند انتقادات خود را برای نویسنده‌ی محبوب خود بفرستند.

نقش تعامل در پررنگ‌تر شدنِ احساس رضایتِ مخاطبان و نویسنده، انکارناپذیر است. تعاملی بودن به معنای همکاریِ دوطرف در ارتباط است که در نهایت منجر به موثر واقع شدنِ بیشتر پیام می‌شود. از همین جهت است که رضایت و پذیرش بیشترِ پیام از سمت مخاطب را در پی دارد. اگر برای مثال مشکلی در اثرادبی یک نویسنده وجود داشته باشد مخاطب با توجه به جایگاهی که در ارتباط دوسویه دارد به صورت فعال دست به اصلاحِ محتوا می‌زند.

یکی دیگر از ویژگی های فضای مجازی داشتنِ امکانِ هایپرلینک است. جهان مجازی، جهان اطلاعاتی است که از طریق سیستم متون به هم پیوسته به یکدیگر متصل می‌شوند. در حقیقت جهان مجازی هم چون شبکه ای گسترده است که گنجینه‌ی عظیمی از رمان‌ها، اشعار و متون ادبی را به یکدیگر پیوند داده است. وجود این امکان، فوریت دسترسی به اطلاعات را بیان می‌کند. فوریت دسترسی و پیوندهای تودرتوی میان اطلاعات موجب می‌شود کاربران در مدت زمان اندکی به اطلاعات مورد نظر خود دسترسی پیدا کنند و این خود موجب جلب رضایت بیشتر مخاطب می‌شود.

با توجه به وجود امکان هایپرلینک بودن فضای مجازی نویسنده می تواند مخاطب را به سایر نویسندگان و یا شاعران معاصر ارجاع بدهد. قرار دادن پیوندهای مختلف از نوشته های مشابه شیوه‌ی دیگری است که در بسیاری از اوقات استفاده می‌شود. البته اشاره به این نکته نیز ضروری است که هرچند ویژگی هایپرلینک بودن فضای مجازی، ساختار خشک و شکننده را از بین می‌برد اما تکرار مکرر آن ممکن است منجر به شکل‌گیریِ حس گم‌گشتگی در کاربر بشود و او را از متن هدف خود دور کند.

جنبه های منفی نویسندگی در فضای مجازی

سرعت در انتشار نوشته‌های یک نویسنده که به شکل معجزه‌آسایی مرزها و محدودیت‌های مکانی و زمانی را در می‌نوردد مشخص است که از مزایای فضای مجازی شناخته می‌شود. با این همه همین ویژگی می‌تواند موجب ایجاد مشکلاتی در عرصه‌ی ادبیات یک کشور بشود. برعکس گذشته که نویسنده زمان زیادی را صرف نوشته‌های خود می‌کرد، امروزه به راحتی می‌تواند نوشته‌های خود را به اشتراک بگذارد. به همین دلیل است که امروزه تغییرات زیادی در عرصه‌ی شیوه‌ی نگارش دیده می‌شود. استفاده از کلمات شکسته و اشتباهات دستوری در این فضا بسیار دیده می‌شود. گویا در دنیای کنونی که همه چیز با شتابی تند در حرکت است، مکث نویسنده و تلاش بیشتر او برای اصلاح متون امری بی‌مورد به نظر می‌رسد.

فراتر از مرزهای جغرافیایی و تاریخی بودن هرچند نکته‌ی مثبتی است که در دنیای مجازی وجود دارد اما همین ویژگی نیز دارای جنبه‌های منفی‌ای نیز هست. اینکه دنیاهای ادبی از طریق شبکه های تو در تو به یکدیگر متصل شده‌اند در بدایت امر، مثبت است. اما تفاوت‌های فرهنگی و عقیدتی بسیاری نیز در این فضاها وجود دارد. در دنیای فیزیکی برای انتشار یک مطلب، نظارت‌های زیادی وجود دارد. مطالبِ مسمومی که از اذهانِ مسموم برخواسته‌اند کنترل می‌شوند و اجازه‌ی چاپ پیدا نمی‌کنند. این درحالی است که در فضای مجازی هیچ نوع نظارتی نمی‌تواند به طور کامل اعمال بشود. در این فضا بی‌نهایت وبلاگ شخصی و وبسایت وجود دارد که ممکن است حاوی نوشته‌هایی باشند که مخالف با عرف و فرهنگِ یک جامعه است. لذا می‌توان این طور گفت که فضای مجازی امکانات در دسترس یک نویسنده را برای انتشار یک اثر ادبی اصیل چندین برابر می‌کند و در کنار آن آثار مبتذل و غیرقابل قبول از لحاظ فرهنگی را نیز در گستره‌ای نامحدود گسترش می‌دهد.

ویژگی تعاملی بودن همان‌طور که پیش از این نیز گفته شد مخاطبان زیادی را برای آثار یک نویسنده جمع می‌کند. نکته‌ی منفی‌ای که در میان وجود دارد این است که برای مثال ممکن است یک نویسنده‌ی ویلاگ‌نویس گاهی مجبور شود به مخاطبان خاص در همان وبلاگ اکتفا کند در حالی که همه را در نظر نگرفته است. این عدم توجه به همه‌ی مخاطبانش می‌تواند ضربه‌ی محکمی به کیفیتِ کلی اثر ادبی‌اش باشد.

متأسفانه هنوز فضای مجازی از امنیت مورد نظر برخوردار نیست. بسیاری از نوشته های یک نویسنده که در وبلاگ شخصی‌اش گذاشته می‌شود، ممکن است دزدیده شوند. هیچ کس در این فضا از اینکه ایده‌ها و یا نوشته‌هایش مصون از دستبرد باقی بمانند، نیست. همین ترس است که نوشتن به صورت مداوم در این فضا را دشوار می‌کند.

نتیجه گیری

با توجه به ویژگی‌های خاص فضای مجازی هم چون تعاملی بودن، عدم محدودیت به زمان و مکان خاص، هایپرلینک بودن، موازی بودن با دنیای فیزیکی، جریان داشتن در فضایی صنعتی، عدم مداخله‌‌ی برداشت‌های ذهنی با توجه به ساختار براساس کدها، امکانات نوینی در عرصه‌ی نویسندگی ایجاد شده است. سهولت در استفاده از این فضا بسیاری از کاربرانی که در حالت عادی نویسنده نیستند را نیز کمک می‌کند که قلم در دست بگیرند و نویسندگی را آغاز کنند.

علاوه جنبه‌های مثبت این فضا، جنبه‌های منفی‌ای نیز وجود دارد: اکتفا کردن به مخاطبان محدود، غافل شدن از کیفیت متون ادبی، پیدا شدن غلط‌های املایی و نگارشی، عدم وجود امنیت کافی، دو برابر شدنِ تأثیر منفی متونِ ادبیِ مسموم و... نکته‌‌ی مهم دیگری که وجود دارد این است که فضای مجازی به صورت کلی خوب یا بد نیست. در اصل این شیوه‌ی استفاده از آن است که می‌تواند جنبه‌های مثبت یا منفی آن را بالفعل برساند.