سیمای شهر ما چگونه زیبا می شود؟

تأثیر عوامل فیزیکی بر منظر شهری( قسمت دوم)

در مطالب  قبلی به تأثیر عوامل طبیعی و غیرطبیعی بر منظر شهری پرداخته شد و عنوان شد که کاربری های شهری شامل شبکه های دسترسی(خیابان ها)، ساختمان های مسکونی و خدماتی، راسته ها و مجتمع های تجاری، فضاهای تفریحی، فضاهای سبز عمومی و مراکز تجمع( مساجد، حسینیه ها، کتابخانه ها، فرهنگسراها، سینماها، سالن های اجتماع و...)، پس عوامل طبیعی و غیرطبیعی به عنوان مهم ترین عوامل شکل دهنده ی منظر شهری به شمار می آیند. مهم ترین این عوامل خیابان ها هستند که به عنوان رگ های اصلی و فرعی یک شهر به حساب می آیند و مابقی کاربری ها در حاشیه و عمق آن ها شکل گرفته اند.

بعد از شبکه ی معابر، کاربری مسکونی که بیشترین درصد سطح یک شهر را شامل می شود، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. به طور معمول تراکم ناخالص بافت و تراکم خالص مسکونی براساس سطح کل محدوده ی بافت فیزیکی شهر و سطح کل مسکونی نسبت به جمعیت ساکن در شهر برآورد می گردند. تعیین این تراکم ها در محله های مختلف شهر متفاوت می باشند. به طور مثال در محله های با تراکم بالای جمعیتی، سعی خواهد شد از تراکم کمتری ( به منظور ایجاد تعادل در بافت فیزیکی) استفاده شود. این تراکم در تعداد طبقه های ساختمان های مسکونی تعریف خواهد شد. برقراری تعادل در تراکم بافت فیزیکی یک محله و هم چنین بافت مسکونی آن، در هماهنگی سیما ومنظر آن محله نقش بسیار تعیین کننده ای دارد. به عنوان نمونه در صورتی که تراکم مسکونی در مسیر یک خیابان ناهماهنگ باشد و ساختمان های موجود و یا در حال ساخت با تراکم های مختلف ( یک تا شش طبقه و یا در مواردی برج های مسکونی) استقرار یابند، سیما ومنظر ناموزونی را به نمایش خواهند گذاشت. لذا هم سویی تراکم در واحدهای مسکونی به عنوان اولین عامل تأثیرگذار در سیما و منظر شهری مطرح خواهد بود. بعد از تراکم، معماری ساختمان های مسکونی( به خصوص نماها و مصالح به کار رفته در آن ها) مورد توجه قرار خواهد گرفت. در صورتی که نمای ساختمان ها براساس معماری بومی طراحی شوند و مصالح به کار رفته در آن ها نیز هماهنگ با محیط زیست شهر( از نظر جغرافیایی و اقلیمی) باشد، می توان شاهد منظر مناسب بود.

عامل فیزیکی دیگری که در منظر شهری تأثیر گذار است، هماهنگی بین کاربری ها و حسن همجواری آن ها می باشد. به عنوان مثال، همجواری کاربری مسکونی با کارگاه های کوچک صنعتی و خدماتی، منظر نامناسبی را به نمایش می گذارند. البته در سال های اخیر در تهیه طرح های جامع و تفصیلی شهری، سعی بر منطقه بندی کاربری ها می باشد. در این راستا کارگاه های صنعتی مزاحم ( با آلودگی های هوا، محیطی و صوتی) به مناطقی دور از محدوده ی مسکونی انتقال یافته اند. هم چنین کارگاه های خدماتی از جمله تعمیرگاه ها( لوازم خانگی، ماشین و...) در مناطق خاص مستقر شده اند. جدایی این کاربری ها از مناطق مسکونی  دو ویژگی مهم را به همراه داشته است؛ اول این که مزاحمت های محیطی( شامل هوا، نظافت و سر و صدا) برای واحدهای مسکونی از میان برداشته شده و دوم این که سیما و منظر محله ها به دلیل همجوار نبودن با این کاربری ها( که اغلب سیمای نامرتب را نمایان می سازند)، از منظر مناسب تری برخوردار شده است. کاربری های دیگری که همجواری آن ها با واحدهای مسکونی منجر به مزاحمت های محیطی و سیمای نامناسب شهری خواهند شد، عبارتند از: مراکز خدمات درمانی( شامل بیمارستان ها، مجتمع های پزشکی و...)، مراکز تجاری ( شامل مجتمع های تجاری و راسته های تجاری فرامحله ای و حتی ناحیه ای). همجواری واحدهای مسکونی با این مراکز خدماتی به علت تردد شهروندان و تراکم جمعیت و وسایل نقلیه ی عمومی و خصوصی، سیمای عمومی منطقه ی مورد نظر را با چالش های اساسی مواجه می سازند. لذا جداسازی این مراکز از مناطق مسکونی و انتقال آن ها به مناطق خاص، در ساماندهی منظر شهری حائز اهمیت خواهد بود.

کاربری های دیگری که همجواری آن ها با منطقه ی مسکونی مشکل ساز می باشد، شامل مراکز آموزشی و ورزشی، سازمان ها و اداره های دولتی، نیمه دولتی و خصوصی است که به علت تردد بالای مراجعه کنندگان و وسایل نقلیه ی عمومی و خصوصی، منطقه ی مورد نظر را با شلوغی و معضلات اجتماعی رو به رو می سازند. ضمن این که سیما ومنظر ناهنجاری از منطقه ی شهری را به نمایش می گذارند. لذا با هم سویی و هماهنگی مناسب بین کاربری های مختلف که در کنار هم استقرار یافته اند، می توان شاهد منظری زیبا و جذاب از محیط شهری بود. البته عملکرد این کاربری ها نیز باید نزدیک به هم باشد. به عنوان نمونه، همجواری منطقه ی مسکونی با فضاهای سبز عمومی، مراکز تجمع( مساجد، حسینیه ها، کتابخانه ها، فرهنگسراها، سالن های اجتماع و...)، واحدهای تجاری کوچک و فضاهای تفریحی با رعایت حریم لازم( به منظور جلوگیری از مزاحمت های محیطی) می تواند نیاز ساکنان منطقه ی مسکونی را در ارتباط با کاربری های ذکر شده برطرف نماید. هم چنین استقرار این کاربری ها در همجواری مناطق مسکونی( با توجه به طراحی های مناسب شهری)، فضاهای زیبای شهری را ایجاد خواهد نمود.

از مطالب عنوان شده این چنین نتیجه گیری می شود که کاربری های مختلف شهری با حفظ اصول همجواری و هم سویی در عملکرد آن ها، با یک طراحی مناسب می توانند سیما و منظر شهری مناسبی را به نمایش گذارند. ضمن این که تراکم مناسب و هماهنگ ساختمان ها و معماری نمای آن ها، تکمیل کننده منظر شهری مناسب خواهند بود.

فرهاد محلاتی

کارشناس ارشد معماری

بخش محیط شهر تبیان

________________________________________________________________________________