تنظیم کننده ژنی در یوکاریوت ها
اهداف:
- آشنایی با تنظیم کننده ژنی در یوکاریوت ها
- آشنایی با عوامل کمک کننده، تنظیم بیان ژن ها در یوکاریوت ها
- نحوه عمل تنظیم کننده های ژنی در یوکاریوت ها
شرح درس:
در طرح “تنظیم ژنی در پروکاریوت ها” در مورد نحوه تنظیم بیان ژن در پروکاریوت ها آشنا شدیم. همان طور که مشاهده کردید باکتری ها از پروتئین های تنظیم کننده ژنی (فعال کننده ها و مهارکنندها) جهت تنظیم بیان ژن هایشان استفاده می کنند. سلول های یوکاریوتی هم مشابه به این روش استفاده می کنند. اگرچه فاکتورهای رونویسی عمومی یوکاریوتی و RNA پلی مراز به همراه یکدیگر می توانند رونویسی را در محیط آزمایشگاه آغاز کنند اما این پروتئین ها درون سلول به تنهایی نمی توانند رونویسی را به طور موثر و کارآمدی شروع کنند.
تقریباً تمام پروموتورهای یوکاریوتی به پروتئین های فعال کننده نیاز دارند. این پروتئین ها به تجمع فاکتورهای عمومی رونویسی و RNA پلی مراز کمک می کنند. قسمتی از DNA را که محل اتصال فعال کننده های ژنی یوکاریوتی است، انهانسر (enhancer) می نامند چرا که حضور آن ها به طور شگفت انگیزی موجب تقویت میزان رونویسی می شود. انهانسر ها می توانند به هزاران نوکلئوتید دورتر از پروموتور متصل شوند.
این توالی ها همچنین با اتصال به فرادست و یا فرودست یک ژن می توانند رونویسی آن ژن را کنترل کنند. مدل های مختلفی جهت تفسیر این کار وجود دارد که یکی از آنها "فعالیت از یک فاصله دور" نام دارد. DNA بین انهانسر و پروموتور طوری حالت حلقوی پیدا می کند که پروتئین های فعال کننده ی وصل شده به انهانسر می توانند یا با RNAپلی مراز متصل به پروموتور متصل شود و یا با یکی از فاکتورهای عمومی رونویسی متصل به پروموتور.
بنابراین DNA مانند یک کمند عمل می کند و موجب می شود که پروتئین متصل به انهانسر حتی هزاران جفت نوکلئوتید دورتر،با کمپلکس پروتئین های متصل به پروموتور برهم کنش داشته باشد. در یوکاریوت ها پروتئین های تنظیم ژنی متصل به توالی های تنظیم ژنی دور می توانند فعالیت RNA پلی مراز متصل به پروموتور را افزایش و یا کاهش دهند. یکی از راه هایی که آنها این عمل را انجام می دهند تاثیر برتجمع کمپلکس آغازکننده رونویسی است. فعال کننده ها ، تجمع کمپلکس را تسهیل می کنند، در صورتی که مهارکننده ها از تجمع صحیح آن جلوگیری و یا در تجمع اختلال ایجاد می کنند.
اطلاعات لازم برای ساخت و حفظ یك موجود زنده در توالی نوكلئوتیدی DNA آن ذخیره می شوند و همانندسازی آن چنان با دقت صورت می گیرد که این اطلاعات بدون هیچ گونه تغییری به سلول های بعدی به ارث می رسد. اما DNA در عین حال جهش ناپذیر نیست. افراد هر جمعیتی از لحاظ خصوصیات ارثی متعدد مثل رنگ چشم، رنگ پوست، رنگ مو، قد و ساختار بدن و به طور کل تمام خصوصیات فنوتیپی با یکدیگر متفاوت هستند. علت اصلی این اختلافات آن است که ژنوم آنها دقیقاً حاوی توالی های نوکلئوتیدی یکسانی نیست. از طرفی، تنوع وسیع حیوانات اطراف ما ناشی از تغییر DNA و انباشته شدن این تغییرات از زمان پیدایش اولین سلول یعنی از حدود 3.5 بیلیون سال پیش است.
فیلم:
مرکز یادگیری سایت تبیان- تهیه: فاضل صحرانشین سامانی
تنظیم: مهساشاه حسینی