آیا امام علی جامعه ما را قبول دارند؟
امروزه زندگی بشر در بستر جامعه معنا می یابد. رشد روزافزون جمعیت، افزایش جوامع را به همراه داشته است و این افزایش مستلزم توجه بیشتر تمام مردم به ملزوماتی است که در جامعه برای رفاه حال خود و دیگران باید رعایت کنند. اصولی که بی تردید در دین اسلام، به عنوان آخرین دین، مورد توجه قرار داده شده و پیشوایان دینی ما، آن ها را مدنظر قرار داده اند.
در این میان حضرت علی(علیه السلام) به دلیل آنکه برای مدتی هر چند کوتاه زمام حکومت را در دست داشتند بیش از سایر معصومین(علیهم السلام) به این مهم در سخنان خویش اشاره کرده اند. شاخصه های جوامع مدنی و ویژگی های جوامع نکوهیده از جمله موضوعاتی است که در سخنان ایشان می توان یافت.
جوامع نکوهیده در نهج البلاغه
چهار گروه از جوامع در نهج البلاغه مورد نکوهش واقع شده اند که هر یک از این جوامع ویژگی هایی دارند که سبب نکوهش امام(علیه السلام) شده اند. شناخت این ویژگی ها و تلاش برای دوری از آن‌ها و یا اصلاحشان، میتواند ما را برای داشتن جامعه‌ای زیبا یاری رساند:
1ـ ویژگی های منفی جامعه های گذشته: علی (علیه السلام) عوامل تیره روزی اقوام گذشته را برشمرده اند. خلاصه ای از آن چنین است:
ندادن حق مردم، کینه، نفاق، جدایی افتادن، دست از یاری یکدیگر کشیدن، تبدیل الفت به پراکندگی، گراییدن به حزبها، بریدن از پیوندهای خانوادگی.
به عنوان نمونه فرموده اند: "بپرهیزید از آنچه فرود آمد بر امت های پیشین ... و بپرهیزید از هر کار که پشت آنان را شکست ... چون، کینه هم در دل داشتن و تخم نفاق در سینه کاشتن و از هم بریدن، و دست از یاری یکدیگر کشیدن ... پس بنگرید که پایان کارشان به کجا کشید، چون میانشان جدایی افتاد، و الفت به پراکندگی انجامید و سخنها و دل‌هایشان گونا‌گون گردید. از هم جدا شدند، و به حزبها گراییدند، و خدا لباس کرامت را از تنشان بیرون آورد ... آنان واگذاشتند مستمند درویش، چراننده اشتران پشت ریش. پست ترین جایهایشان خانه، و خشکترین بیابانشان جای قرار و کاشانه ... ". (خطبه 192)
2ـ ویژگی های منفی جامعه عرب جاهلی: بررسی سخنان امام علی (علیه السلام) برخی ویژگی های منفی عرب جاهلیت را روشن میسازد که عبارت بودند از:
تفاوت خواسته ها، گونه گون شدن سخن ها، تعدد کیش ها، بت پرستی، گمراهی، نادانی، بی عدالتی، نفاق، جدایی و پراکندگی، گراییدن به حزبها، نبودن دوستی و مودت، یاری نکردن مردم، بریدن پیوندهای خویشاوندی، کینه و دشمنی بین خویشاوندان، فقر، ندادن حق مردم، غارت کردن یکدیگر، نزاع و خونریزی، زنده به گور کردن دختران، تحت سلطه بودن، نداشتن حکومتی قوی برای دفع ستم.
این موارد برگرفته از خطبه 1، 213، 231 و 96 می باشد که به دلیل جلوگیری از تفصیل در کلام تنها به یک مورد اشاره می گردد: " ... دلهای نیکوکاران به سوی او [محمد (صلی الله علیه و آله)] گردیده، دیدهها در پی او دویده، کینه ها را بدو نهفت و خونها به برکت او بخفت. مومنان را بدو برادر همکیش ساخت، و جمع کافران را پریش، خواران را بدو ارجمند ساخت و سالار و عزیزان را بدو خوار. گفتار او ترجمان هر مشکلی است و خاموشی او زبانی گویا برای اهل دل".
3ـ ویژگی‌های منفی جامعه معاصر امام (علیه السلام): علی (علیه السلام) در موارد متعددی ویژگیهایی منفی مردم عصر خویش را بیان داشته‌اند. بررسی کلمات کلام 9، 62، حکمت 317، خطبه 217، 192، 180، 166، 162، 156، 150، 144، 131، 130، 119، 116، 106، 105، 97، 88، 71، 69، 43، 32، 30، 29، 25 موارد زیر را نشان داد:
بدعت در دین، فراموشی سنت، بیگانگی با اسلام، فراموش کردن احکام صحیح، دفاع نکردن از حق، پیروی نکردن از دستورات رهبر الهی، گوشه نشینی مومنان، حکمفرمایی به ظاهر مومنان، آشکاری فساد، عامل نبودن امر به معروف و نهی از منکرکنندگان، آشکار نمودن گناهان، گوش نکردن به مواع1 بی‌رغبتی به عمل نیک، فراگیر شدن بدی، پایمال کردن حق، انجام امور باطل، سستی و بی ارادگی، بی توجهی به جهاد، کندکرداری، تندخویی و بدزبانی، شیوع کینه، تفرقه، یاری نکردن یکدیگر، بی توجهی به فقرا، ازدیاد فقر، بازگشت به ارزش های جاهلی.
"ما در روزگاری به سر می بریم ستیزنده و ستمکار، و زمانهای سپاس ندار که نیکوکار در آن بدکار به شمار آید، و جفاپیشه در آن سرکشی افزاید. از آنچه دانستیم سود نمی بریم، و آنچه را نمی دانیم نمی پرسیم، و از بلایی، تا سرمان نیامده، نمی ترسیم". (خطبه 32)
4ـ ویژگی های منفی آیندگان: آنچه شاید بیش از موارد فوق برای ما اهمیت داشته باشد ویژگی هایی است امام (علیه السلام) برای جوامع آینده پیش بینی کرده اند. بررسی خطبه 98، 147، 151، 187، حکمت 102، 369، 468 موارد زیر را آشکار می سازد:
بدعت در دین، مغرور کردن مردم به نام اسلام، حلال از حرام شناخته نشود، سخت شدن کسب درآمد حلال، آسان به دست آوردن درآمد حرام، آمیخته شدن رأی درست و نادرست، دشواری تشخیص رأی درست، چیره شدن تردید در دل ها، انفاق کردن از درآمد حرام، سوگند خوردن نابه جا، دروغ گفتن، گمنامی مومنان واقعی، خوار شدن افراد نیک، کیفر دادن نیکوکاران، ارج نهادن سخن چینان، منت گذاشتن در روابط خویشاوندی، بریده شدن پیوندها، خودپسندی و تعصب و غرور، شیوع قتل و خونریزی، رواج پیمان شکنی، گسترش ستم، جدا شدن مردم از اسلام، تفسیر به رأی در قرآن، فراموشی کتاب خدا از سوی حافظانش، واگذاشتن کتاب خدا از سوی حاملانش، مهجور شدن قرآن و قرآنیان، زیانبار شمردن قرآن، عبادت وسیله بزرگی فروختن بر مردم است، پنهانی حق، آشکاری باطل، ناشناختگی معروف، گمراهی مردم، رواج منکر و ... .
به عنوان نمونه ایشان در حکمت 369 میفرمایند: "مردم را روزگاری رسد که در آن از قرآن جز نشان نماند و از اسلام جز نام آن. در آن روزگار بنای مسجدهای آنان از بنیان آبادان است و از رستگاری ویران. ساکنان و سازندگان مساجد بدترین مردم زمینند، فتنه از آنان خیزد و خطابه آنان درآویزد. آنکه از فتنه به کنار ماند بدان بازش گردانند، و آنکه از آن پس افتاد به سویش برانند".
شاخصه های مدنیت
در کنار موارد فوق امام (علیه السلام) ویژگی هایی را برای جوامع مدنی و پیشرفته بیان می‌دارند:
1ـ گران قدری و برپایی ارزش های انسانی: پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمدند تا مناسبات غلط جاهلی را بر هم زده و گرانقدری انسان را معنا بخشند و پایبندی به اخلاق و ارزشهای انسانی را حاکم گردانند، و اینگونه مدنیت را جلوه‌گر نمایند. امیر المومنان درباره بعثت ایشان چنین تعبیری دارند: "خداوند او را رساننده ای برای پیام خود، و مایه کرامت امتش، و بهار خرمی مردم زمانش، و مایه سربلندی یارانش و موجب شرافت یاورانش گردانید". (خطبه 198)
امام علی (علیه السلام) در امتداد مسیری که پیامبر (صلی الله علیه و آله) مشخص کرده بودند، تلاش نمودند تا با بازگرداند گرانقدری انسان و برپایی ارزشهای انسانی، مدنیت آسیب دیده را به سامان آورند.
2ـ ملایمت و رفق:
امام علی (علیه السلام) در آموزه های خود مردم را به سوی ملایمت و رفق ورزی هدایت می آوردند تا در بستر آن، جامعه از عصبیت و خشونت دور شود و پایه های مدنیت استوار گردد. حضرت با بر پا کردن دولتِ رفق و مدارا، در این جهت کوشیدند و در حکومتی که بدان در پی نفی کامل جاهلیت با همه شاخصه ها و ویژگی هایش بودند، اجازه عصبیت و خشونت‌ورزی ندادند و در برابر چنین رفتارهایی، بدان سو هم کشیده نشدند. به همین منظور در مواجهه با پیمان شکنان بصره فرمودند:"همانا اینان به سبب ناخرسندی از حکومت من به یکدیگر پیوسته و هم داستان شده اند و من تا از گسیختن جمعیت شما [و نابودی جامعه] بیمناک نگردم، مدارا و شکیبایی خواهم ورزید". (خطبه 169)
3ـ حرمت بانی و حقوق مداری: حریم‌بانی، پیمانداری و حقوق مداری در مناسبات جاهلی هیچ وزنی نداشت. در مقابل چنین جاهلیتی، مدنیتی است که حفظ حرمت و حقوق، بر همه روابط و مناسبات آن حاکم است و کسی نمی‌تواند حریم مردم را بشکند و در حوزه‌ای پا از حقوق و حدود فراتر گذارد. امام علی (علیه السلام) در جهت برپایی مدنیت و زدودن جلوه های جاهلیت، چنان بر پاسداشت حرمت انسان‌ها جدیت می ورزیدند که اجازه کمترین حریم شکنی را در هیچ حوزه ای به هیچ کس نمی دادند. ایشان در خطبه 167 می فرمایند:
"بی گمان خداوند چیزهایی را که ناشناخته نیست، بر شما حرام کرد و چیزهایی را که از عیب و کاستی عاری است، بر شما حلال نمود؛ و حرمت مسلمانان را از هر حرمتی برتر نهاد و بالاتر قرار داد؛ و حقوق مسلمانان را در بنیاد اخلاص و یکتاپرستی پیوند داد".
4ـ مردم سالاری: لازمه تحقق مدنیت، زدودن خودکامگی است. آنجا که مدنیت بروز می کند، هیچ کس مالک و ارباب دیگری نیست و حق خودکامگی ندارد. امام می فرمایند: "جز این نیست که من و شما بنده و مملوک پروردگاری هستیم که پروردگاری جز او نیست".
حضرت در میدان عمل هم نشان دادند که حکومت برای مردم و به خواست آنان است و رضایت مردم اصل است. (نامه 53)
5ـ صلح گرایی و مسالمت جویی: امیر المومنان (علیه السلام) جنگ طلبی و خونریزی را نشانه دوری از هدایت پیام آوران الهی و مدنیت، و فرو رفتن در گنداب جاهلیت معرفی می‌کنند. در نظر امام (علیه السلام) زشت ترین جلوه های نابخردی جاهلی گرایش به جنگ و خونریزی است. امام (علیه السلام) تا آنجا جنگ را محکوم و تقبیح می نمودند که حتی محدودترین راههای آن که دعوت به مبارزه و نبرد بود، نهی کرده و میفرمودند: "هرگز به مبارزه دعوت مکن". ایشان در فرمایش خود به مالک اشتر می گویند: "قدرت حکومت خود را با ریختن خون حرام، استوار مساز که این کار موجب ضعف و سستی بنیان حکومت میگردد، و بلکه آن را از بین می برد و به دست دیگری می‌سپارد؛ و البته در قتل عمد، عذر تو نه در خدا و نه نزد من پذیرفته نخواهد شد".
نتیجه
چهار گروه از جوامع در نهج البلاغه مورد نکوهش واقع شده اند که هر یک از این جوامع ویژگیهایی دارند که سبب نکوهش امام (علیه السلام) شده‌اند: جامعه های گذشته، جامعه عرب جاهلی، جامعه معاصر امام (علیه السلام) و آیندگان. در کنار این امام (علیه السلام) ویژگیهایی را برای جوامع مدنی و پیشرفته بیان می دارند از آن جمله می‌توان به گرانقدری و برپایی ارزشهای انسانی، ملایمت و رفق، حرمت بانی و حقوق مداری، مردم سالاری، صلح گرایی و مسالمت جویی اشاره نمود.
فرآوری: زینب مجلسی راد
بخش نهج البلاغه تبیان
منابع:
مقاله "جاهلیت و مدنیت در نهج البلاغه"، مصطفی دلشاد تهرانی.
مقاله "جوامع نکوهیده در نهج البلاغه"، غلامحسین صدیق اورعی.
مطالب مرتبط:
