ادبیات از نوع فانتزی

یکی از ویژگی‌های اصلی ادبیات فانتزی دگرگون کردن قوانین و قواعد حاکم در دنیای بیرونی است. نویسنده با قاعده‌های خاص خود جهانی متفاوت را خلق می‌کند که در آن حوادث از اصولِ دیگری پیروی می‌کنند. در داستان‌های فانتزی به زیبایی همه‌ی آنچه که در دنیای واقعی، عادی است، غیرمنتظره می‌شود و همه‌ی آنچه که در دنیایِ واقعی غیرمنتظره است، واقعی می‌شود.

انسان به عنوان موجودی ناطق، در همه‌ی اعصار نیاز به خیال‌پردازی و پرورش تصورات داشته است. حتی انسان غارنشین که نوشتن نمی‌دانست با کمترین تجهیزات یعنی با کندن سنگ روی دیواره‌ی غار، خیال‌پردازی می‌کرد. شاید نگاه کردن از دهانه‌ی غار به بیرون و تواناییِ محدود انسان در آن زمان برای شکار کردن حیوانات و چیرگی طبیعت بر تمامی شئون زندگی بود که به این خیال‌پردازی‌ها دامن می‌زد. انسان مدرن نیز از این قاعده مستثنا نیست. او ممکن است در 24 ساعت روز، بارها و بارها به اگرها فکر کند: «اگر می‌توانست در یک چشم به هم زدن فاصله‌ی زیادی را بپیماید، چه می‌شد؟ اگر می توانست به جایِ دو دست، دو بال داشت و تا ستاره‌های دوردست پرواز می‌کرد، چه می‌شد؟ و...» تمام این اگرها و آرزوهای دور و دراز حاکی از نیاز خیال‌پردازی بشر است.

خیال‌پردازی تنها یک سرگرمی نیست بلکه می‌توان گفت که نیروی خیال و توانایی خلق اشیاء و یا موقعیت‌هایی که در دنیای بیرونی جایی ندارند، قوه‌ای است که فکر و ذهن افراد را پرورش می‌دهد. لازم به ذکر است که برخلاف آنچه که تصور می‌شود مرز میان تخیل و واقعیت آنقدرها هم مشخص نیست. اگر انسان در عصر کهن آرزوی پرواز در آسمان را در سر می‌پروراند و تنها می‌توانست در آسمان خیالِ خود اوج بگیرد، امروزه پرواز در میان ابرها با آسودگی خاطر، امری عادی به نظر می‌رسد. از این رو می‌توان گفت که همین خیال‌پردازی ها و تخیلات پویایِ بشر بوده است که به پیشرفت، دست‌یابی به اختراعات نوین و تحقق پیدا کردن آرزوهای دور و دراز بشر انجامیده است. در راستای همین تخیل و تصورات انتزاعی، ادبیات فانتزی جای خود را باز کرده است.

ادبیات فانتزی، نوعی ادبی است که در جهت رشد ذهن و قوه‌ی تخیل بشر تاکنون آثار زیبایی را ارائه کرده‌است. «از عمر نوشته‌های فانتزی- که تخیلی‌ترین گونه‌ی ادبی است- مدت زیادی نمی‌گذرد. این گونه‌ی ادبی حدود دو قرن پیش هنگامی که پایه‌های دنیای نو نهاده شد، در غرب متولد شد. نیاز روانی انسان مدرن، محصور در عصر خرد و علم، به دنیایی بی دغدغه و آرام، او را واداشت که این بار تخیل شگفت خود را در کالبدی نو- یعنی فانتزی- زنده کند. اما رشد و نمو این نوع ادبی در همه‌ی کشورها یکسان نبوده است.

هرچند که در دنیای مدرن خلق فانتزی به شیوه‌ای نوین مطرح شده است اما در ایران، خصوصاً در حوزه‌ی ادبیات کودک و نوجوان، تلاش‌های ناچیزی صورت گرفته است. با این وجود در ادبیات منظوم و منثور ایران زمین، نمونه‌های اعلایی از حماسه‌ها، اسطوره‌ها و افسانه‌هایی دیده می‌شود که برپایه‌ی تخیلی بکر ساخته و پرداخته شده‌اند. این آثار تنها می‌تواند از ذهن‌های خلاق نشأت گرفته باشد. برای نمونه شاهنامه‌ی فردوسی به عنوان یک اثر اصیلِ حماسی، ذهن خواننده را به زیبایی، درگیر دنیای خیالی و تاحدودی واقعی می‌کند. این آثار دستاوردهایِ بزرگی در ادبیاتِ فارسی هستند اما ادبیاتِ فانتزیِ نوین و شیوه‌ی قرار گرفتن عناصر آن در کنار یکدیگر از این دسته آثار متفاوت است. در این مقاله سعی شده است که ابتدا تعریف کوتاهی از این نمونه‌ی ادبی ارائه شود و سپس نمونه‌ایی از آثار موفق در این زمینه معرفی شوند.

تعریف ادبیات فانتزی

با توجه به کاربردهای متفاوت و استفاده‌های گوناگون از این واژه در ابتدا ممکن است که ارائه‌ی تعریفی روشن و دقیق دشوار به نظر بیاید. معنی اصلی واژه‌ی فانتزی، هوس و نوآوریِ خیالی است. در لغت‌نامه‌ی دهخدا، فانتزی تحت عنوان وهم، تصور و خیال تعریف شده است.

ارائه‌ی تعریفی واحد از واژه‌ی فانتزی که دربردارنده‌ی ویژگی‌های متناقض است، مشکل به نظر می‌رسد. شیلا اگف منتقد و نویسنده‌ی کاناداییِ ادبیات کودک و نوجوان، در سال 1988 کتابی با عنوان دنیاهای درونی منتشر کرد. او که در ادبیات فانتزی کودکان سررشته‌ی خوبی دارد در این کتاب فانتزی را از عصرهایِ میانی تا به امروز بررسی کرده‌است. اگف در تعریفی که از واژه‌ی فانتزی داشته است به خوبی خصلت‌های دوگانه‌ی آن را نشان می‌دهد: «فانتزی، ادبیاتِ تناقض است؛ کشف واقعیت است از درون آنچه غیر واقعی است؛ کشف پذیرفتنی است از دل آنچه غیرقابل پذیرفتن است؛ کشف باورکردنی است از دل آنچه باورنکردنی است .»

یکی از ویژگی‌های اصلی ادبیات فانتزی دگرگون کردن قوانین و قواعد حاکم در دنیای بیرونی است. لذا با تکیه بر این اصل می‌توان گفت عنصر حیرت و ایجاد شگفتی از عناصر اصلی ادبیات فانتزی هستند. گرانت و جلالی در مقاله‌ای مشخصات کلی این نوع ادبی را از این قرار می‌دانند: غافلگیر‌کننده، جنجال برانگیز، بحث‌انگیز، امکان وقوع محال، لذت‌بخش، خردگریز و ایجاد تخیل تازه و نو.

علل مطرح شدن ادبیات فانتزی

همان‌طور که پیش از این گفته شد، تخیل‌پردازی در آثار نویسندگان گذشته نیز دیده می‌شد اما تنها در قرن نوزدهم بود که فانتزی تحت عنوان یک نوع ادبی خاص مطرح شد. عوامل موثر در پیدایش این نوع ادبی را می‌توان در چند دسته تقسیم کرد. ابتدا باید به زمینه‌ی علمیِ آن زمان توجه کرد. اهمیت علم و دانش و تکیه بر اصول علمی، روی آوردن به تخیل را که به نظر نقطه‌ی مقابل علم بود را بیشتر می‌کرد. نگاه کردن به دنیا از پشتِ عینکِ ثابتِ علم و درگیر قوانین ثابت و تغییرناپذیر آن بودن، مجالی برای خیال‌پردازی بشر باقی نمی‌گذارد. دلیل دیگر روی آوردن به فانتزی را می‌توان یکی از تأثیرات اومانیست، یعنی محوریتِ انسان در دنیا، دانست. انسانی که محور فرض می‌شود، نیاز اصلی‌اش به خیال‌پردازی نیز اهمیت پیدا می‌کند. از طرف دیگر به دلیل رشد روانشناسی در آن سال‌ها و توجه به زوایایِ مثبت خیال‌پردازی، فانتزی اهمیتی دوچندان پیدا کرد.

نمونه‌هایی از آثار فانتزی غربی

یک قرن پیش از مطرح شدن این نوع ادبی، جاناتان سویفت، سفرهای گالیور را منتشر کرد (1726). این کتاب داستان گالیور، یک پزشکِ انگلیسی است که در کشتی کار می‌کند. او پس از غرق شدن کشتی‌اش، در جزیره‌ی کوتوله‌ها به هوش می‌آید. این کتاب، سراسر داستان‌هایی اعجاب انگیز را نقل می‌کند که خوانننده را متحیر می‌سازد. سفرهای گالیور یک نمونه‌ی موفق و مشهور در ادبیات فانتزی است که با مایه‌ی نقد اجتماعی نگاشته شده‌است.

در قرن نوزدهم یک نویسنده‌ی رومانتیک آلمانی، هوفمان که به عنوان یکی از پیشگامان فانتزی معروف است، کتابی تحت عنوان فندق شکن و پادشاه موش‌ها را منتشر کرد. در این کتاب نویسنده داستان دختربچه‌ی هفت ساله‌ای را نقل می‌کند که آرزوها، رویاها، ترس‌های خاص خود را دارد.

از فانتزی‌نویسان سده‌ی نوزدهم انگلستان می‌توان چارلز دیکنز و جرج مک‌دونالد را نام برد که کتاب‌های استخوان‌های جادویی و بر پشت بادهایِ شمالی را نگاشتند . از دیگر شاهکارهای فانتزی که در انگلستان چاپ شدند می توان به این نمونه ها اشاره کرد: بچه‌های آب از چارلز کینگزلی (1863)، آلیس در سرزمین عجایب از لوئیس کرل (1865) و جنگل اثر رودریارد کپلینگ (1894).

در قرن بیست و یکم جوآن کتلین رولینگ، انتشار یکی از پرتیتراژترین و پرفروش‌ترین کتاب‌ها را به نام خود زد. کتاب هری پاتر با هوشیاری و فهم دقیق از مخاطبِ نوجوان نوشته شده است. این خود نشان‌دهنده‌ی ذکاوت خاص این نویسنده است.

نمونه‌هایی از آثار فانتزی در ایران

تخیل و ترکیب کردن خیال و واقعیت در نوشته‌های نویسندگان ایرانی از دیرباز نقشی پررنگ داشته است. اما ظهور نخستین فانتزی‌های ایرانی را می‌توان از اواخر دوره‌ی قاجار مشاهده کرد. در این زمان که آشنایی ایرانیان با غرب و دست‌آوردهایِ آنان بیشتر شد، فانتزی نویسی نیز آغاز شد. در این میان نباید از اهمیت ترجمه‌ی آثار غربیِ فانتزی در ایران غافل شد. ترجمه‌ی این آثار بود که به تدریج جایی برایِ این نوع ادبی در ادبیات معاصر باز کرد.

موسی نثری همدانی با نوشتن کتابِ افسانه‌ی طی زمان (1301) یکی از نخستین نمونه‌های فانتزی ایرانی را قلم زد. کتاب رستم در قرن بیست و دوم (1313) نوشته‌ی صنعتی‌زاده‌ی کرمانی به عنوان یک کتاب فانتزی تخیلی-علمی منتشر شد. برخی از آثار صمد بهرنگی هم چون ماهی سیاه کوچولو، یک هلو و هزارهلو و الدوز و کلاغ‌ها را نیز می‌توان در دسته‌ی این نوع ادبی قرار داد. از نویسندگان معاصر کنونی که در این حوزه کارنامه‌های درخشانی داشتند می توان به فریبا کلهر، محمد هادی محمدی، محمدرضا شمس، احمدرضا احمدی و فرهاد حسن زاده اشاره کرد.

خوشبختانه امروزه تلاش‌های ستوده‌ای در جهت معرفی هرچه بیشتر این نوع ادبی در ایران انجام گرفته است. امید است که نویسندگان امروزی برای غنا بخشیدن هرچه بیشترِ ادبیات کودک و نوجوان از تقلید صرف جلوگیری کرده و با توجه به آثار کهن و بومی ایرانی، فانتزی‌های نوینی را در عرصه‌ی جهانی به منصه‌ی ظهور برسانند.