مترجمی که با سه زبان دنیا آشنا بود
محمدمهدی فولادوند، نامی آشنا برای تمام کسانی است که در راه علم، معرفت و هستی شناسی گام برداشته اند.
بسیاری می گویند که ترجمه فارسی و فرانسه فولادوند از قرآن توانسته است الگو و راه گشای بسیاری از ترجمه های قرآن باشد.
محمدمهدی فولادوند، نوه آیت‌الله محسن اراکی و فرزند مرحوم حسین بختیاری است که در اول دی 1299 هجری شمسی در اراک متولد شد.
وی در سن 12 سالگی به تهران آمد و در سال 1318 از مدرسه دارالفنون تهران موفق به اخذ درجه ادبی آن زمان شد و به دانشکده حقوق دانشگاه تهران راه یافت.
از آنجا که تمایلات ادبی و عرفانی او هماهنگ با رشته حقوق نبود او در شهریور 1329 عازم فرانسه شد.
فولادوند در مدت 14 سال در پاریس، دانشگاه سوربن به تحصیل در رشته ادبیات هنر، فلسفه و زبان‌شناسی عرب پرداخت و پس از اتمام و مدرسه السنه شریفه پاریس و معهدالاسلامیه (دانشگاه سوربن) در ضمن انتشار آثار خود به مسافرت و پژوهش پرداخت و رساله دکترای خود را که درباره عمر خیام بود به جهاتی در خارج از دانشگاه به پایان رسانید.
مرحوم فولادوند در آبان سال 1344 هجری شمسی به تهران بازگشت و در اکثر دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی کشور از جمله هنرکده هنرهای دراماتیک و هنرهای زیبای تهران و مدرسه عالی ادبیات و زبان‌های خارجه علوم تربیتی به تدریس دروس مختلف فلسفه، زیباشناسی، ادبیات، فرانسه، تاریخ مذاهب، فرهنگ و تمدن پرداخت.
وی همچنین یکی از اعضای برجسته انجمن فلسفی ایران و علوم انسانی (وابسته به یونسکو) بود.
مرحوم فولادوند در سال 1324 قدیمی‌ترین انجمن فلسفی را در تهران تشکیل داد.
فولادوند ضمن آشنایی عمیق و تسلط وافر بر زبان های فرانسه و عربی با زبان انگلیسی آشنا شد.
همچنین ترجمه قرآن وی به زبان فارسی از ممتازترین ترجمه های پنجاه سال اخیر معرفی شده و جایزه و پنج لوح تقدیر به دست آورده که امید است در سطح بین المللی مطرح شود.
دیوان اشعار فارسی مرحوم فولادوند به 20 هزار بیت و به زبان فرانسه 700 صفحه سرمی‌زند و در زبان فارسی مهدا تخلص می‌کرد.
ترجمه محمد مهدی فولادوند از متن قرآن در سال 1345 شمسی در تهران تحت عنوان گل هایی از قرآن به چاپ رسید و چون در آن تاریخ جز ترجمه تفسیرگونه مرحوم قمشه‌ای و مرحوم ابوالقاسم پاینده ترجمه فارسی دیگری از کلام‌الله مجید در دسترس وجود نداشت، همان جزوه کوچک مورد اقبال شایان قرا گرفت و محمدعلی جمال‌زاده نامه‌ای قریب به شانزده صفحه در تجلیل و تشویق مترجم نوشت و از او خواست تا این کار را تا پایان قرآن ادامه و همت به خرج دهد.
ترجمه قرآن مرحوم فولادوند در سال 1373 از سوی دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی با تحقیق، بررسی و ویرایش حجج اسلام محمدرضا انصاری محلاتی و سید مهدی برهانی منتشر شده است.
وی قرآن، نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه را به فارسی و فرانسه برگردانده است. بسیاری از مترجمان قرآن، ترجمه وی از قرآن کریم را بهترین ترجمه دانسته‌اند.
ترجمه قرآن مرحوم محمدمهدی فولادوند به زبان فارسی از ممتازترین ترجمه های پنجاه سال اخیر از قرآن معرفی شده است.
ترجمه فولادوند در بیان استاد خرّمشاهی
استاد بهاءالدین خرمشاهی در توصیف ترجمه فولادوند می‌نویسد:
بدون اغراق ترجمه فولادوند از بهترین ترجمه‌های موجود به زبان فارسی است. ترجمه استاد فولادوند ترجمه‌ای است به فارسی امروزی و بدون گرایش‌های خاص افراطی است یعنی نه فارسی گرایی مفرط دارد نه عربی گرایی مفرط.
علاوه بر این یکی از ویژگی‌های کم نظیر ترجمه حاضر، همت مترجم در ارائه یک ترجمه آهنگین در سوره‌های مکی انتهای قرآن است.
آثار
در برخورد با شخصیت ژرف و چند بُعدی دکتر محمدمهدی فولادوند، به راستی در می مانیم و از خود می پرسیم؛ آیا سر و کار ما با یک پژوهشگر است یا یک فیلسوف یا دین شناس یا عارف و صوفی و یا یک شاعر که به چند زبان شعر می گوید یا اصلاحگر و بشر دوستی که کتاب صلح و شمشیر را به زبان فرانسه می نگارد...؟
آثار فرانسه او مایه ستایش و سپاس «ژنرال دوگل، آلبرت شوایستر، فرانسوا موریاک، هانری دمنترلان، ژان ککتو مُورُ و سوریو» و بسیاری دیگر از اساتید و منتقدان آکادمی های سوئیس، فرانسه، کانادا و ... واقع شده است.
هم چنین، ترجمه قرآن کریم ایشان به زبان فارسی که حاصل بیش از 30 سال پژوهش، ترجمه و کنکاش در آن است، جزو ممتازترین ترجمه های 50 سال اخیر معرفی گشته و علاوه بر چاپ چندین باره آن، اخیراً مقرر شد تا یک و نیم میلیون نسخه از آن برای استفاده کشورهای فارسی زبان شوروی سابق چاپ گردد.
استاد فولادوند، در زمینه های مختلف ادبی و فرهنگی آثار ماندگار و شاگردانی با ذوق و فعّال از خود بر یادگار نهاده است.
ایشان به چند زبان، از جمله فارسی، فرانسه، عربی و ...، سراینده اشعار عمیق و بدیعی و نیز نویسنده توانای نثرهای ادبی، فلسفی، عرفانی و ... بوده است.
«منتخب اشعار و نوشته های فرانسه» وی در سال 1963 در ژنو (سوئیس) به زیور طبع آراسته گردید که هم اکنون جز منابع نایاب می باشد.»
«ترجمه رباعیات خیام»، «در جستجوی زیبایی (هیدا)»، «سنفونی ها»، «زن در اندیشه خدا»، «صلح و شمشیر» و ... ، از دیگر آثار معروف ایشان در فرانسه می باشند.
مدتی قبل نیز رادیو پاریس (فرانسه) از چاپ چهارم ترجمه رباعیات خیام وی به نیکی و ستایش یاد کرده است.
علاوه بر این، دیوان اشعار فارسی دکتر فولادوند متجاوز از دو هزار و هفتصد صفحه که متضّمنِ مضامین ژرف، دیدگاه‌های نو نسبت به هستی، حیات، انسان و ... بوده و در زبان فارسی نیز «مَهدا» تخلص می نمود.
استاد در سال 1368 در پرورش افکار، سخنرانی زیبای خود را با عنوان « تفاهم میان ملل» به استناد آیه 13 سوره حجرات در حضور سفرای فرانسه، بلژیک و سوئیس ایراد کرد و در همین ارتباط، با تدوین کتاب «صلح و شمشیر» به زبان فرانسه که جلب نظر کمیته علمی و پژوهشی جایزه صلح نوبل اُسلُو (نروژ) را کرده، اقدام نموده است.
آثار اخیر در دست تدوین و انتشار استاد، «پیشوای بر خاک سایندگان»؛ ترجمه شیوائی از صحیفه سجادیه، «تفسیر عقلی قرآن»، ترجمه ای جدید با چاشنی نقد از «نهج البلاغه» و به ویژه، کتاب یاد شده (صلح و شمشیر) بوده است.
قرآن را با روح خودم ترجمه کردم
ترجمه ممتاز ایشان حاصل نزدیک به چهل سال مطالعه متناوب بوده و با بیش از صد دوره ترجمه فارسی کهن و جدید، تفاسیر عربی و ترجمه های فرانسه و انگلیسی مقابله شده است. تاکنون نزدیک به یک میلیون نسخه از آن به چاپ رسیده است.
استاد، خود درباره ترجمه این اثر نفیس چنین بیان می دارد: " قرآن را با قلب، روح و احساس خودم برای ترجمه کردن در نظر گرفتم و ترجمه آن را از سال 1346 تحت عنوان «گل هایی از قرآن» شروع کردم و قصد داشتم فقط قسمت هایی از آن را ترجمه کنم. اما بعداً تصمیم به ترجمه متن کامل آن گرفتم و اتفاقاً وقتی کار ترجمه قرآن به پایان رسید، دولت وقت (پهلوی) اصرار زیادی داشت تا آن را با چاپ نفیسی منتشر کند.
آنها در نظر داشتند روی جلدش طرح تاج چاپ شود که من مخالفت کردم و صراحتاً گفتم: اگر قرار است روی جلد قرآن تاج چاپ شود، همان بهتر که چاپ نشود، تا اینکه بالاخره، بعد از سال 1357 و تغییر شرایط، به چاپ رسید".
ایشان سپس، به ویژگی ترجمه مزبور اشاره داشته و می گوید:
"بنده این کتاب آسمانی را بعد از مقایسه با شش ترجمه فرانسه و ده ها ترجمه فارسی و تفاسیر متعدد عربی و یکی دو انگلیسی، نخست به صورت «تحت اللّفظی» ترجمه کردم و بعد چون دیدم نظیر ترجمه «معزّی» و «هیئت هفت نفره حوزه علمیه قم» می‌شود و سر و ته درستی ندارد و مبتدا و خبر آن مشخّص نمی شود، آن قدر با هر جمله «کُشتی» گرفتم و آن را پس و پیش کردم تا سرانجام به تأیید الهی و قریحه شاعرانه خداداد کاری کردم که هم به متن مقدّس خیانت نشد و هم احیاناً در بسیاری موارد، واجدِ نوعی موسیقی و «وزن عروضی» گردید؛ نظیر: «تو را می پرستیم تنها و بس- بجز تو نجوئیم یاری ز کس» یا: «نزدیک شد قیامت و از هم شکافت ماه (سوره قَمَر)» یا: «آنگاه که خورشید به هم دَر پیچید (سوره تکویر)» که انشاء الله شاید در چاپ های آینده به تأیید خداوندِ داننده باز بهتر و زیباتر در سطح بین المللی گسترش یابد.
نگاه آخر:
دکتر فولادوند در صبحگاه سه شنبه مورخ 15/5/1387 در منزل ساده و بی پیرایه خود در سن 88 سالگی جان به جان آفرین تسلیم نمود.
پیکر نحیف استاد در بامداد 16/5/1387 در منزل ایشان مورد وداع خانواده و دوستان و برخی از مسئولان فرهنگی قرار گرفته و با قرائت نماز از سوی حجة الاسلام محمود دعایی در محل خبرگزاری قرآنی (ایکنا) تا دانشگاه تهران تشییع و ضمن انتقال به شهر ری در ابن باویه به خاک سپرده شده است.
روحش شاد و یادش گرامی.
منابع:
خبرگزاری فارس
خبرآنلاین
پژوهشکده قرآن و معارف اسلامی
