جمع آوری پروانه ها - جلسه ششم

اهداف:

آشنایی با اصول کلی علم رده بندی

نحوه ساخت اسلاید بال پروانه

وسایل مورد نیاز:

پروانه اتاله شده

کلید شناسایی پروانه های ایران

پتاس ( KOH 10% )

شیشه ساعت

قلم مو

اسید استیک

الکل 50،70 و 95 درصد

دوربین عکاسی

6-1 علم رده بندی

در جلسه قبل نحوه اتاله کردن پروانه ها را آموختیم. در این جلسه می آموزیم که چگونه نمونه ها را برای شناسایی آماده کنیم. ابتدا مختصری در مورد سیستم رده بندی موجودات زنده صحبت می شود.
می دانیم که علم رده بندی موجودات زنده، درقرن هجدهم توسط گیاه شناس سوئدی یعنی کارلوس لینه پایه گذاری شد. لینه با معرفی سیستم نام گذاری دو نامی در واقع به دانش طبقه بندی موجودات زنده جهت و معنایی ویژه بخشید. در سیستم دونامی هر موجودی دارای یک اسم دو قسمتی است. مثل Papilio machaon که نام علمی یکی از پروانه های زیبای ایران است. در این نام، Papilio اسم جنس و machaon نام گونه این پروانه است.

می‌دانیم که برای طبقه بندی موجودات زنده آنها را در یک سیستم سلسله مراتبی قرار می دهند. به این معنی که چندین گونه در یک جنس قرار گرفته و چندین جنس با هم یک خانواده را می سازند و چندین خانواده تشکیل دهنده یک راسته و چند راسته، به وجود آورنده یک رده هستند و چند رده یک شاخه و چند شاخه یک سلسله را می سازند. به نمودار زیر توجه نمایید. این سیستم سلسله مراتبی هدف اصلی شناسایی گونه –یعنی آخرین و بنیادی ترین سطح این مجموعه- است.

در حقیقت سطوح دیگر – جنس، خانواده، راسته و رده و شاخه و سلسله- مجازی بوده و نوعی قرارداد به حساب می آیند و آنچه در طبیعت به واقع وجود دارد گونه است. گونه بنا به نظر ارنست مایر-بزرگ ترین دانشمند علم سیستماتیک و رده بندی- عبارت از مجموعه افرادی است که علاوه بر شباهت های ظاهری و ساختاری دارای شباهت های ژنتیکی نیز باشند، یعنی بتوانند با همدیگر تولید مثل کرده و فرزندانی بارور به وجود آورند.

جدول طبقه بندی موجودات زنده

6-2 کلید های شناسایی

زیست شناسان معمولاً برای شناسایی گونه های مورد نظرشان از کلید های شناسایی استفاده می کنند. یکی از مهم ترین انواع این کلیدها، کلید شناسایی دوشاخه نامیده می شود.

کلید شناسایی دو شاخه در واقع با در نظر گرفتن شباهت ها و تفاوت های میان موجودات و با استفاده از عبارت های جفت جفت، طراحی می شود. این عبارت ها بیان کننده ویژگی های ریختی مهمی هستند که در آن موجودات دیده می شوند.

برای استفاده از کلید شناسایی، معمولاً یکی از این جفت عبارت ها را در نظر گرفته و عبارت بعدی را رد می کنیم. عبارتی که انتخاب می شود، در واقع ما را به نقطه دیگری از کلید، راهنمایی می کند. این نقطه دوم نیز دارای جفت عبارت دیگری است که به طور مشابهی ما را به جلوتر راهنمایی می نماید تا در نهایت به گزینه ای می رسیم که معرف آن نمونه است. در پایان این گزینه است که معمولاً نام آن نمونه را می آورند. این کار شبیه بازی بیست سوالی است.

در اینجا مثالی از یک کلید شناسایی ساده را برایتان می آورم. این کلید شناسایی دوشاخه برای جداسازی سکه ها و اسکناس های 5، 10، 25، 50 ، 100، و 200 تومانی طراحی شده است.

1- الف) فلزی است -------> برو به گزینه 2

ب) کاغذی است -------> برو به گزینه 5

2- الف) زرد است -------> سکه 5 تومانی است

ب) سفید است -------> برو به گزینه 3

3- الف) لبه و مرکز آن سفید است -------> سکه 10 تومانی است

ب) رنگ لبه با رنگ مرکز متفاوت است -------> برو به گزینه 4

4- الف) لبه زرد است -------> سکه 25 تومانی است

ب) لبه سفید است -------> سکه 50 تومانی است

5- الف) عدد1000 بر گوشه آن نوشته شده است -------> اسکناس 100 تومانی است

ب) عدد2000 بر گوشه آن نوشته شده است -------> اسکناس 200 تومانی است

همان طور که در این کلید مشاهده می کنید، هر کدام از این جفت گزاره ها برعکس هم بوده و هر نمونه ما تنها دارای صفات یکی از گزاره هاست.
در اینجا کلید شناسایی پروانه های ایران را در حد خانواده می بینیم، این کلید از کتاب پروانه های ایران تالیف وازریک نظری گرفته شده است. برای دانش آموزان – به ویژه در شروع کار- شناسایی در همین حد خانواده کافی است. مگر آنکه خود آنها به شناسایی در سطوح پایین تر مثل جنس یا گونه علاقمند شوند که در آن صورت حتماً لازم است به اصل کتاب فوق مراجعه کنند.

ضمناً با توجه به اینکه این مطالعه فقط محدود به روزپرک های ایران است، به دانش آموزان متذکر شوید که شب پره ها را جمع آوری نکنند. کتاب پروانه های ایران – که مهم ترین مرجع برای شناسایی پروانه های ایران است- اخیراً توسط انتشارات محیط زیست منتشر شده است. در این کلید چند واژه تخصصی وجود دارد که در ادامه آنها را شرح خواهم داد.

6-3 رگبال ها و کلید شناسایی آنها

کلید خانواده های روز پرک ها بر اساس شکل، انشعابات و نوع رگبندی بال های جلو و عقب پروانه ها طراحی شده است. به همین دلیل شناسایی این رگبال ها اهمیت ویژه ای دارد. هر چند قبلاً (در جلسه دوم) درباره رگبال ها صحبت کوتاهی به میان آوردیم اما برای استفاده از این کلید، لازم است با نام این رگبال ها دقیق تر آشنا شویم. در شکل زیر تمام رگبال ها نشان داده شده است.

نکته: هنگام استفاده از کلید، هر جا با مشکلی مواجه شدید به این کلید مراجعه نمایید.

کلید شناسایی رگبال ها

6-4 روش مطالعه رگبال ها

برای مطالعه رگبال ها معمولاً از بال ها اسلاید تهیه می کنند، روش تهیه این اسلایدها بسیار آسان است و امکانات زیادی لازم ندارد.

به این منظور، به طور ساده سه مرحله را می توان در نظر گرفت:

الف) مرحله ی فلسبرداری:

برای برداشتن فلس های بال، از پتاس ( KOH 10% ) استفاده می شود. مقداری پتاس را در یک شیشه ساعت ریخته و سپس به آرامی و با کمک نوک یک سوزن بال ها را از نقطه اتصال شان به بدن، جدا کرده و آنها را در پتاس بیاندازید. سپس به کمک یک قلم موی بسیار نازک بال ها را در پتاس غوطه ور سازید. بال ها را به مدت 5 دقیقه یا کمی بیشتر (بسته به میزان و تراکم فلس ها) در پتاس نگه دارید و در این حین با قلم مو فلس ها را به آرامی از روی بال ها بردارید. بال ها را آن قدر در پتاس نگه دارید تا خوب شفاف شوند.

ب) خنثی سازی:
در مرحله بعد برای خنثی سازی حالت قلیایی پتاس، به کمک قلم مو و به آرامی بال ها را درظرف محتوی اسید استیک گذاشته و پس از یک دقیقه آن ها را در شیشه ساعت دیگری که محتوی آب است بگذارید.

ج) آبگیری:

مرحله بعدی مرحله آبگیری است. برای آبگیری از بال ها از الکل استفاده می کنند، به این ترتیب که بال ها را در الکل هایی با درصد های مختلف می گذارند. این کار را با الکل 50 درصد شروع می کنند و سپس بال ها را به الکل 70 و درنهایت به الکل 95 درصد منتقل می کنند. با این کار بال ها آبی را که جذب کرده اند از دست دادن و حالت ورقه ای پیدا می کنند.

اگر گزیلول (زایلول یا زایلن) در دسترس است، بهتر است از آن برای آبگیری بیشتر استفاده شود. برای این کار چند قطره گزیلول را بر روی یک لام میکروسکوپی ریخته و بال ها را بر روی آن بگذارید. بال ها را به مدت کمتر از یک دقیقه درگزیلول نگه دارید و سپس آنها را بر روی یک لام دیگر قرار داده و مطالعه نمایید. استفاده از گزیلول علاوه بر آبگیری باعث ورقه ای شدن بال هم می شود. البته در صورت عدم دسترسی به این ماده می توانید این مرحله را حذف نمایید.

اگر چسب کانابالزام در دسترس دارید می توانید لام اسلاید دایمی تهیه کنید که برای مدت بسیار طولانی نیز قابل استفاده باشد. به این منظور دو قطره چسب را به کمک میله شیشه ای، بر روی لام ریخته و بال ها را به آرامی بر روی چسب بخوابانید و بعد یک لامل را از گوشه نیز بر روی بال قرار دهید. اگر چسب مدت طولانی استفاده نشده و سفت شده است می توانید از گزیلول برای رقیق کردن آن استفاده کنید.
_ اگر چسب در دسترس نیست، بال ها را بدون چسب بر روی لام قرار داده و مطالعه نمایید. می توانید شکل بال ها را طراحی نموده یا از آن عکس بگیرید.

تکلیف: بال های دو پروانه ها را برای مطالعه آماده نمایید. ابتدا مطابق آموزش آورده شده، از بال ها اسلاید تهیه نمایید، سپس کلید شناسایی هر کدام را مشخص کنید. از مراحل تهیهء اسلاید و تعیین کلید شناسایی هر دو پروانه عکس بردارید و برای ما ارسال نمایید.

محل بازدید/ اردو/ خرید: -------------------

منابع مطالعه: برای اطلاع بیشتر در مورد علم رده بندی پروانه ها به کتاب زیر مراجعه نمایید.

کتاب پروانه های مهم ایران (راسته بالپولک داران) - تألیف اسدالله میر کریمی - نشر علوم کشاورزی، منبع بسیار خوبی برای مطالعه در مورد گونه ها و خانوادهء بالپولک داران و طبقه بندی آنها است.

بخش پژوهش های دانش آموزی سایت تبیان

تنظیم: یگانه داودی

جمع آوری پروانه ها - جلسه اول
جمع آوری پروانه ها - جلسه دوم
جمع آوری پروانه ها - جلسه سوم
جمع آوری پروانه ها - جلسه چهارم
جمع آوری پروانه ها – جلسه پنجم
جمع آوری پروانه ها – جلسه ششم
جمع آوری پروانه ها – جلسه هفتم
جمع آوری پروانه ها – جلسه هشتم