نگاهی به وضعیت آموزش حوزوی در گفتگو با استاد نائینی
استاد محمد رضا نائینی در گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید با اشاره به اینکه یکی از امتیازات مهم حوزه که زمینه رشد طلبه ها را فراهم کرده در طول سده های مختلف، آزادی در انتخاب دروس توسط شاگردان، آزادی تدریس و حتی آزادی در انتخاب کتب مناسب برای تحصیل است، خاطر نشان کرد: طلبه وقتی وارد حوزه می شود به بار نشستن او و تبدیل شدنش به یک عالم دینی زمانبر است، کسی که وارد دانشگاه می شود بعد از چهار سال به او آقای مهندس گفته می شود اما در حوزه بعد از پانزده سال طلبه یک نمود اجتماعی ندارد.
وی ادامه داد: اینها موجب ناامیدی و حس «به چه درد می خورم» در وجود یک جوان که در دوره نشاط عمرش هست میشود. در سالهایی که ما وارد حوزه شدیم، طلبه سال دوم شروع به تدریس میکرد و بازتاب و بازخورد و نتیجه تحصیل خود را روزمره میدید، علاوه بر این که پیشرفت علمی میکرد، احساس شخصیت مینمود و همین تدریس موجب نظم در کارش میشد بهطوریکه در درسهای خودش هم با جدیت و نظم بیشتر شرکت میکرد و کمکم بخاطر ویژگیهای ذاتی دروس طلبگی به وادی تحقیق هم کشیده میشد و ورزیدگی پیدا میکرد.
عضو دبیرخانه نشست دورهای اساتید ضمن اظهار تأسف از اینکه این مزایا در دوره مقدمات از بین رفته ابراز داشت: امروزه ما شاهد هستیم امکان تدریس برای طلبهها بهکندی فراهم میشود و به عنوان یک نقیصه جدی در پایههای پایین به شمار میرود، همین نقیصه به شکل دیگری در پایههای بالا هم نفوذ میکند؛ تدریس برای رسائل و مکاسب آرام آرام با سختگیریهای زیادی همراه میشود و شنیدهها حاکی از این است که درس خارج هم همینگونه شده است.
وی با تأکید بر این که کسانی که چنین برنامهریزیهایی میکنند ابداً مخالف پیشرفت حوزه نیستند، خاطرنشان کرد: همه مسۆولین و دست اندرکاران امور حوزه برادران ما و همگی صاحب تجربیاتی هستند و میخواهند حوزه روز به روز پیشرفت و بالندگی پیدا کند اما باید دید چه چیزی موجب شده که این آقایان به چنین نتیجهای رسیدهاند تا یک جمع بین حقینی صورت بگیرد.
مشکلات دروس آزاد
این استاد سطوح عالی و درس خارج حوزه علمیه قم ادامه داد: آن وقتی که ما وارد حوزه شدیم و حوزه آزاد بود یک نوع شلختگی و بینظمی در حوزه مشاهده میشد و هیچ نظارتی وجود نداشت. درست است که زمینه مدرس شدن وجود داشت اما زمینه هیچ چیز نشدن هم به همان اندازه فراهم بود و هرکس میبایست گلیم خودش را از آب بیرون میکشید و الا هدر میرفت. همین عوامل موجب شد بزرگانی به این فکر بیفتند که یک نظمی به کار بدهند، مثل مرحوم آیت الله العظمی فاضل لنکرانی که از پیشگامان این کار بودند چرا که مشکلات را دیده بودند و خوب هم دیده بودند. الآن مشکل در سطوح عالی همین است و مشکلات را دست اندرکاران حوزه میبینند و درست هم میبینند و به نظر من صحیح هم هست.
این عضو هیأت مشورتی نشست دورهای اساتید حوزه تاکید کرد: گاهی مشاهده میشود طلبه بدون این که پایههای پایینتر را تدریس کرده باشد یک دفعه اعلان تدریس رسائل و مکاسب میکند و چند سالی هم شکسته بسته تدریس میکند و بعد مشغول درس خارج میشود؛ هم خودش ضعیف است و چه بسا طلبههای ضعیفی را هم بار میآورد. البته من معتقدم چنین افرادی، در طولانی مدت، افراد زیادی را نمیتوانند به دور خود جمع کنند ولی خودشان یک احساس شخصیت کاذب میکنند.
وی ادامه داد: کسی که میخواهد رسائل و یا مکاسب تدریس کند باید قابلیتهای اولیهای را داشته باشد و این که مدرسه خان یا مدرسه آیت الله العظمی گلپایگانی برای ورودی اساتید امتحان میگیرند به خاطر همین است، حتی شنیدم که آیت الله استادی دبیر محترم شورای عالی حوزه یک دستورالعمل دادهاند که هرکس میخواهد تدریس درس خارج بکند باید یک امتحان بدهد، اینها همگی به خاطر یک سری دغدغههای درستی است که در ذهن آقایان است.
این استاد حوزه علمیه به وجود آمدن یک رابطه معنوی بین استاد و شاگرد و پیدا کردن استاد طبق سلیقه های طلاب را از نکات مثبت روش آزاد درسی حوزه علمیه برشمرد و ابراز داشت: بعضی از مسۆولین حوزه میگویند برخی از طلاب بعد از رسیدن به سطوح عالی از حجره فقط به عنوان خوابگاه استفاده میکنند یعنی از امکانات حوزه استفاده میکنند ولی عملاً در جاهای دیگری مشغولند.
وی ادامه داد: علاوه بر اینکه ما شرعاً مجاز نیستیم به چنین طلبههایی حجره بدهیم، این طلبهها غیرمتدین هم بار میآیند و اگر به این کارها عادت کردند دیگر برایشان عادی میشود که از سهم امام و امکاناتی که برای طلاب مهیا شده استفاده کنند بدون این که کار طلبگی انجام دهند. مۆسساتی که در حوزه در این سالها تأسیس شده همگی همین دغدغه را دارند.
کمرنگ شدن رابطه استاد با شاگرد در بیشتر دروس سطوح عالی
این استاد درس خارج حوزه علمیه قم ضمن اشاره به اینکه مشکل دیگری که در سطوح عالی وجود دارد این است که الآن استاد با شاگرد در بیشتر دروس سطوح عالی رابطه ندارد، اظهار داشت: کسی که عهدهدار تدریس میشود باید بپذیرد سۆالات شاگرد را هم جواب دهد و وقتی برای رسیدگی به امور شاگردان بگذارد. سۆال هم تنها سۆال علمی نیست بلکه گاهی مشکلات اخلاقی و خانوادگی است. قدیم اینگونه بوده که اساتید هم معلم بودند و هم مراد طلبه و حلال مشکلات او هم بودند.
وی ادامه داد: اساتید باید روش استفاده از حواشی را به طلاب آموزش بدهند. همچنین در طلاب از جهت کتاب شناسی ضعفهایی وجود دارد که باید از طرف اساتیدِ آنها به این امور پرداخته شود. گاهی مشاهده میشود طلبهای وارد سطوح عالی و یا حتی درس خارج میشود ولی کارکرد روضه المتقین، مرآةالعقول و ملاذ الاخیار را نمیداند. اینها همگی از مشکلات دروس آزاد است.
تعصب به روش های پیشین، تحجر و پشت پا زدن به تراث گذشته، کوته فکری است
استاد نائینی ادامه داد: ما باید به یک جمع بین حقین برسیم؛ یعنی امتیازات دروس آزاد را نگه داریم، ایرادات و مشکلاتش را برطرف کنیم و در نهایت یک حوزه آزاد بالنده داشته باشیم. تعصب به روشهای پیشین تحجر است و پشت پا زدن به تراث گذشته به این بهانه که چیز نویی میخواهیم درست کنیم کوته فکری است.
ارائه راهکار
استاد نائینی تصریح کرد: فکر می کنم این راهکارها مناسب است که:
اولاً تدریس در پایههای پایینتر قدری وسعت داده شود. برای این کار میتوان چند معیار ارائه داد. مثلاً امتحان گرفته شود یا تأییدیه دو نفر از اساتیدِ طلبهای که میخواهد درخواست تدریس دهد پذیرفته شود که اگر کسی یکی از این معیارها را نداشته باشد با معیار دیگر بتواند وارد تدریس شود. انحصار تدریس باید شکسته شود، چه عیبی دارد به جای تشکیل کلاسهای 50 نفری، کلاسهایی با افراد کمتر تشکیل شود که تدریس در پایههای پایینتر آسان شود تا عملاً طلبه برای تدریس از رسائل و مکاسب شروع نکند؛ چراکه میبیند به همان اندازه که زمینه تدریس مکاسب هست زمینه تدریس صرف ساده هم هست.
دوم اینکه بین طلبهها فرق گذاشته شود؛ بین طلبهای که هنگام ورود به حوزه 15 سال دارد با طلبهای که مثلاً 22 سال دارد تفاوت است؛ مثلاً طلبه 15 ساله در سه سال اول به نظارتهای آکادمیک به شیوه دبیرستان و دانشگاه بیشتر نیاز دارد ولی برای طلبه 22 ساله یک سال نظارت کافی است.
معیارهایی برای تدریس در سطوح عالی
این استاد سطوح عالی حوزه علمیه ضمن اشاره به اینکه شرایط تدریس در سطوح عالی را هم میتوان به همین کیفیت ولی با کمی سختگیری ضابطهمند کرد، ابراز داشت: مثلاً اگر در سطوح پایینتر راه را برای تدریس طلبه باز کردیم میتوانیم در سطوح عالی بگوییم به شرطی میتوانی رسائل تدریس کنی که درسهای مقدمات را تدریس کرده باشی و الا اگر ما راه را از پایین ببندیم بعد بگوییم کسی که میخواهد تدریس رسائل داشته باشد باید سابقه تدریس در پایههای پایینتر را داشته باشد درست نیست؛ چرا که زمینه تدریس برای وی فراهم نبوده و معیار دیگر هم میتواند امتحان باشد.
دبیر نشست دورهای اساتید با اشاره به اینکه معیار دیگر هم میتواند تأیید اساتید مورد اعتماد مدیریت حوزه باشد، خاطر نشان کرد: بدون تعارف یک عده از مدرسین باید در حوزه معرفی شوند و گفته شود مدیریت، اینها را به عنوان امین خودش قبول دارد. معنایش هم این نیست که بقیه خوب نیستند، بقیه هم خوب هستند اما فعلاً ما اینها را قبول داریم و اگر دو نفر از اینها شخصی را برای تدریس تعیین کنند میتواند درس بگوید.
وی ادامه داد: این معیارها چندگانه است که ممکن است بعضی شروط لازم و بعضی شناور و متغیر باشد.
فرصتها و تأملات درباره مۆسسات حوزوی
استاد نائینی ضمن اشاره به این که نباید به مۆسسات به وجود آمده در حوزه نگاه منفی داشت، ابراز کرد: این مۆسسات نقاط منفی و مثبتی دارند، به فرصتهایی که به وجود آوردهاند باید نگاه شود، همچنین چالشهایی هم که این مۆسسات بوجود آوردند باید مورد تأمل واقع شود.
وی ادامه داد: بدون این که ریالی از بودجههای دولتی هزینه شود بیش از پانزده مۆسسه خودگردان در حوزه تشکیل شده است و فقط یک هدایت کلی باید داده شود؛ مثلاً یکی از هدایتهای کلی این است که مۆسسات باید طلبهها را در رفتن به درس خاصی محدود نکنند. البته ممکن است آنها هم بگویند وقتی درس خود ما شرکت نکنند یک عده عقب میافتند و عده دیگر جلو میروند و نمیشود برنامه منسجمی برای آنها تدوین کرد. اینها همه جواب دارند. بعضی از مۆسسات این کار را کردهاند و موفق هم بودهاند.
این استاد حوزه علمیه قم تأکید کرد: این مۆسسات میتوانند موتور محرک اساتید حوزه باشند. مثلاً کاری که مۆسسه خاتم الاوصیاء علیه السلام کرده این است که طلبهها را با دو شرط برای شرکت در هر درسی که میخواهند آزاد گذاشته است؛ شرط اول این که تعداد قابل قبولی مثلاً پنج نفر بشوند و در درس مزبور شرکت کنند، شرط دوم این که استاد آن درس باید قبول کند که هفتهای یک ساعت در مۆسسه مزبور حاضر شود و اشکالات آنها را جواب دهد. اگر همه مۆسسات به این نکته مثبت هدایت شوند آرام آرام استادی که در حوزه تدریس می کند متوجه می شود یکی از جهاتی که باعث رونق درس او میشود این است که پاسخگوی شاگردان باشد. طبعاً اساتیدی که حوصله این کار را ندارند رغبت به آنها کم میشود و یک تعادل طبیعی ایجاد میشود.
وی ادامه داد: پس باید از تجربیات چندین ساله بعضی از مۆسسات استفاده نمود. بعضی از این مۆسسات همه حواشی رسائل و مکاسب را مطالعه نمودهاند و حواشی منتخب آنها را که حاوی نکات کلیدی و مهم است انتخاب کردهاند. اینها قابل استفاده همه طلاب است. یا همین کتاب شناسی که عرض کردم بعضی از این مۆسسات عهدهدار شدهاند.
تصریح مقام معظم رهبری بر حفظ دروس آزاد حوزه
استاد نائینی تصریح کرد: باید با رویکرد حفظ و تقویت دروس آزاد حوزه از این مۆسسات استفاده کنیم و به همه مۆسسات هم بها بدهیم که نتیجه این امر یکی از تحولات مهم مد نظر مقام معظم رهبری است، چراکه معظم له در سخنرانی عمومی حوزه در سالی که قم مشرف شده بودند تصریح فرمودند «باید دروس آزاد حوزه حفظ شود» اما چگونه میشود که هم دروس آزاد حفظ شود و هم با تحولات مد نظر ایشان تناسب داشته باشد راهش همین مطالب است.
این استاد حوزه در پایان سخنان خود تأکید کرد نکته مهم دیگر این است که اگر بخواهد این کارها انجام شود همگی باید احساس کنیم باهم برادر هستیم و میخواهیم از تجربیاتِ هم استفاده کنیم؛ هیچ کس تصور نکند فکرش مطلق و خالی از عیب است و تفکر مقابل سراسر عیب است. اصلاً نباید با دیده مقابله و صفبندی نگریسته شود بلکه با رفاقت و دست به دست هم دادن و کمک گرفتن از همدیگر و از فرصتها استفاده کردن میشود مشکلات حوزه را حل نمود.
منبع: پایگاه اطلاع رسانی نشست اساتید
تنظیم: محسن تهرانی - بخش حوزه علمیه تبیان