رساله ذهبیه؛ کتابی پزشکی از امام رضا
طب الرضا یا رساله‌ی ذهبیه کتابی است پزشکی از امام رضا ع که بر خلاف کتب دیگر که معمولا توصیه‌های پزشکی را از میان احادیث ائمه گلچین می‌کنند، وجود مبارک امام رضا ع آن را نگاشته‌اند. این کتاب از دو جهت دارای اهمیت است؛ اول اینکه کتابی است علمی در زمینه‌ی پزشکی و دیگر اینکه چون از ناحیه‌ی امام معصوم صادر شده، از اشتباهات مرسوم و رایج در علوم تجربی مبری است.
امام رضا (ع) هشتمین امام شیعیان چون دیگر معصومان و امامان ما به دلیل اتصال به منبع بی‌کران دانش الهی، غنای دانش و علمشان، علاوه بر احادیث گران‌بهایی که در حوزه سلامت دین و دنیای آدم‌ها دارند و علاوه بر اینکه سخنان بسیار ارزشمند علمی از خود به جای گذاشته‌اند، دست پری نیز در توصیه‌های بهداشتی برای حفظ تندرستی از یک سو و درمان بیماری‌ها داشته‌اند.
به گونه‌ای که طب النبی و طب معصومان یکی از متون ارزشمند به جامانده است که نه تنها راهکارهای بسیاری مفیدی به شیعیان این بزرگواران می‌دهد، بلکه رعایت آنها ضامن حفظ سلامت و پاکیزگی بشریت است.
از امام رضا (ع) نیز علاوه بر احادیث متنوعی که از ایشان در حوزه حفظ تندرستی و درمان بیماری‌ها باقی مانده است، رساله‌ای معروف به نام ذهبیه نیز باقی مانده است.
رساله ذهبیه امام رضا مجموعه بیانات ارزشمند علمی و پزشکی امام است که در آن با شرح خواص غذاها و نوشیدنی ها، راهکارهای بهزیستی و بهداشت و سلامت را به انسان می‌آموزد و تکنیک‌های مقابله با بیماری‌ها و آسیب‌های روحی و روانی را مورد توجه و نقد و بررسی قرار می‌دهد.
این رساله مهم پزشکی، به درخواست مامون خلیفه عباسی و توسط امام تقریر و تحریر شده است که امام، آن را بزرگوارانه ظاهرا خطاب به مأمون تقریر فرموده؛ اما در متن بیانات، افاضات جنبه‌ی خطاب عمومی داشته و از مفاد آن شمیم افادات همگانی به مشام می‌رسد.
بخشی از آن رساله‌ی گرانمایه به بحث درباره‌ی اهمیت حیاتی حجامت و فصد (شکافتن رگ بیمار) پرداخته و این راهکار حیات‌بخش را درمانگر بسیاری از بیماری‌های لاعلاج رقم زده است.
اهمیت و تأثیر اعجاب‌آور این اثر گوهربار به قدری بود که مأمون را بر آن داشت تا دستور دهد آن را با آب طلا بنویسند.
تردیدی در صحت و اصالت سند رساله ذهبیه نیست، زیرا برخی از روایت‌ها سند آن را به «محمد‌بن جمهور» و در بعضی از این سندها نام «حسن‌بن محمد نوفلی» به چشم می‌خورد که نجاشی او را توثیق کرده و درباره‌ی او گفته است: «ثقه و جلیل‌القدر است و از امام رضا ع رساله‌ای را روایت کرده است که منظور او همان رساله ذهبیه است».
شاید شهرت این رساله میان دانشمندان و اجماع آنها درباره‌ی نسبت آن به امام رضا ع در دوران مختلف و عدم ورود خدشه‌ای از جانب احدی بر این انتساب، از جمله اسبابی است که به پژوهشگر اطمینانی نزدیک به یقین بخشیده که این رساله از عطایای شخص امام رضا عاست.
این رساله‌ی بلیغ علمی از نفیس‌ترین و گران‌بهاترین مواریث اسلامی، در زمینه‌ی دانش پزشکی است و به طور مختصر مشتمل بر رشته‌هایی از علوم پزشکی مانند علم تشریح، زیست‌شناسی، وظایف‌الاعضا و علم‌الامراض و بهداشت و جز آن بوده و بخش زیادی از طب پیش‌گیری را نیز بیان فرموده است و نیز شامل دانش شیمی و تغذیه و بسیاری از گرایش‌های علمی و دانش بشری است.
این کتاب که انتشارات سفیر اردهال آن را منتشر کرده است،علاوه بر متن عربی رساله، ترجمه فارسی این مطالب را همراه با خود دارد و محمد دربایی متخصص علوم زیستی و تغذیه در گوشه گوشه کتاب به توضیح سخنان امام (ع) و بیان دلایل علمی این سخنان تا آنجا که طب امروز آنها را کشف کرده، پرداخته است.
این کتاب پس از مقدمه حسین خیراندیش و درآمدی بر متون اسلامی، حاوی خلاصه‌ای از زندگی امام علی بن موسی الرضا (ع) است.
سپس نویسنده نگاهی به متن تاریخی رساله ذهبیه داشته است و به مفاد رساله ذهبیه و روش تحقیق تالیف این کتاب پرداخته است.
سپس تصویر دستخط مامون عباسی بر رساله آمده است و از صفحه 65 به بعد، ده بخش اصلی کتاب شروع می‌شود.
در بخش اول، نویسنده سابقه تاریخی و روایی طب الرضا را بررسی کرده است.
بخش دوم پیام‌های زرین بهداشتی امام رضا(ع) است.
در بخش سوم معجون دارویی و غذایی رضوی شرح داده شده است که شامل ویژگی نوشابه حلال مخصوص امام و اصول بهداشتی مصرف خوراکی‌ها می‌شود.
بخش چهارم به شرح آداب استحمام از زبان آن امام همام می‌پردازد.
بخش پنجم از رساله ذهبیه آداب بهزیستی و بهداشت فردی از نگاه امام است.
در بخش‌های ششم تا نهم هم امام رضا (ع) به شرح آداب سفر و احکام آب‌ها، مزاج شناسی، شناخت مزاج‌ها و بهداشت روانی، مدیریت و ساماندهی بدن، آداب حجامت و فصد و مواد غذایی ترکیبی و تعارض‌های غذایی و آداب زناشویی اختصاص داده است.
در فصل دهم هم نویسنده تلاش کرده است که پاورقی‌های متن طب الرضا را توضیح دهد و منابع را شرح دهد و ذکر کند.
دست خط مامون
اما یکی از بخش‌های جالب این کتاب، آوردن اصل سند متن مامون بر رساله طلایی امام رضا (ع) است که همراه با متن دستخط و ترجمه فارسی آن آمده است. مامون در بخشی از دستخط خود بر رساله ذهبیه نوشته است:
«به درستی که من در رساله پسرعموی علوی تبار خود که شخصیتی ادیب و فاضل و محبوب و فرهیخته منطقی و طبیبی حاذق است، با دقت تمام نگریستم و آن را در راستای اصلاح، بهبود، انتظام جسم آدمی، تدبیر امور نظافت، استحمام، تنظیم و تعدیل برنامه غذایی یافتم و ملاحظه نمودم که این رساله به بهترین وجه تماما به مسائل مهم پرداخته است و آن را در جهت تبیین عالی‌ترین نعمت‌ها یافتم...
از این رو در حفظ و فراگیری آن کوشیدم و حقیقتا آن را نفیس‌ترین پاسخ‌ها به نیازها یافتم، هم به علت نفیس بودن و هم به علت منافع زیاد. این مجموعه را رساله ذهبیه (رساله طلایی) نام نهادم و سپس گروهی از جوانان هاشمی دولت از آن نسخه برداری کردند و آن را در خزانه دارالحکمه نگهداری نمودم....»
فرآوری: نیره ولدخانی
بخش سلامت تبیان
منابع:
باشگاه خبرنگاران
فارس
مطالب مرتبط:
امام رضا(ع) درباره سلامت بدن چه فرموده اند؟
