آیا قرآن چند بار نازل شده است؟
انا انزلناه فی لیلة القدر
شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن
چرا رمضان مهربان و کریم ما، بهار قرآن است؟ اگر فقط آیاتی چند یا حتی فقط یک سوره در این ماه نازل شده بود، آیا باز هم رمضان فصل بهار قرآن بود؟
بهار همان فصلی است که همهی لطافتها در آن غوغا میکنند. سرزندگی و حیات میخروشد؛ پس ظاهر آن است که باید در این ماه، تمام این کتاب دوستداشتنی بر قلب آخرین و برترین سفیر الهی وزیده باشد تا رمضان را بهاری کرده باشد.
اما چگونه؟ مگر وحی الهی در دوران 23 سالهی نبوت پیامبر(صلی الله علیه و آله) جاری نبود؟ آیا قرآن چند بار نازل شده است؟
خود قرآن در این باره چه میگوید؟ بخوانید.
در جای جای تاریخ اسلام و در سیرهی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) میبینیم که متناسب با حادثههای گوناگون، آیاتی نازل میشود و هدایت پروردگار را به ارمغان میآورد و راه را به امت اسلام نشان میدهد.
مفسرین قرآن کریم نیز ذیل آیات مربوط، شرح آن وقایع را تحت عنوان "شأن نزول" بیان میکنند. با خواندن شأن نزول آیات، کاملاً ملموس است که قرآن و رهنمودهایش ارتباط و آمیختگی شگفتی با متن زندگی مردم دارد.
در جریان اتفاقاتی که کاملاً معمولی به نظر میرسند، وحی الهی نازل شده و تکلیف مسلمین را بیان میکند.
مثلاً در پی ماجرایی که برای "اوس بن صامت" و همسرش رخ داد، آیات ابتدایی سوره مجادله نازل شد و در برابر ظهار (نوعی طلاق بیبازگشت در دوران جاهلیت) حکم اسلام را اعلام فرمود.[1]
حتی آنجا که لازم باشد، قرآن از نیتهای در دل پنهان امت اسلام پرده برمیدارد تا ناخالصیهای وجودشان را غربال کند یا حقیقتی را برایشان روشن کند چنانکه غرور نابجای لشگر اسلام در جنگ حنین را در سوره توبه به رخ آنان کشید.[2]
پس در طول 23 سال دوران رسالت و نبوت رسول خدا(صلی الله علیه و آله)- 13 سال در مکه و 10 سال در مدینه- آیات قرآن به تدریج افزوده میشد و در اختیار امت پیامبر قرار میگرفت .
محتوای قرآن محتوایی است که ارتباط و پیوند با حوادث مختلف زندگی پیامبر (صلی الله علیه و آله) و مسلمانان در طول این 23 سال دارد که اگر از آن بریده شود، نامفهوم خواهد بود. این روال نزول قرآن کریم را "نزول تدریجی" نام نهادهاند.
اما همانطور که اشاره شد، آیاتی هم هستند که بر نزول یکبارهی قرآن دلالت دارند. یعنی کل آیات قرآن یک جا و در یک شب بر قلب پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرود آمده است:
"إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ"[3] ما آن (قرآن) را در شب قدر نازل کردیم. "ضمیر در "انزلناه" به قرآن برمیگردد؛ و ظاهرش این است که میخواهد بفرماید همهی قرآن را در شب قدر نازل کرده، نه بعضی از آیات آن را."[4]
" حم وَالْكِتَابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُّبَارَكَةٍ " [5]سوگند به این کتاب روشنگر. ما آن را در شبی پر برکت نازل کردیم.
در این آیه به کل کتاب سوگند میخورد پس انزال آن در این شب مبارک، کامل و یکپارچه بوده است.[6] یا در سوره بقره میخوانیم: "شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ" [7] ماه رمضان؛ ماهی که قرآن در آن نازل شده است.
مجموع آیات نشان میدهد که آن شب مبارکی که سورهی دخان بدان اشاره نموده، همان شب قدر در ماه مبارک رمضان است.
آیات دیگری هم داریم که نشان میدهند پیش از نزول تدریجی قرآن، پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) از آن آگاهی داشت.
برای مثال در آیهی 114 سوره طه میفرماید: "وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِن قَبْلِ أَن یُقْضَى إِلَیْكَ وَحْیُهُ " پس نسبت به (تلاوت) قرآن عجله مکن پیش از آن که وحی آن بر تو تمام شود.
در سوره قیامت نیز آمده است: "لَا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ"[8] زبان خود را برای عجله به قرآن حرکت مده.
تفاوت انزال و تنزیل
در بررسی آیات پیرامون نزول قرآن، دقت در واژهی انزال و تنزیل، نتیجه را برای ما روشنتر میسازد.
"تنزیل" معمولاً در مواردی گفته میشود که چیزی تدریجاً نازل شود و به صورت پراکنده و تدریجی؛ اما "انزال" مفهوم وسیعی دارد که هم نزول تدریجی را شامل میشود و هم نزول دفعی را.
جالب اینکه در تمام آیات فوق که سخن از نزول قرآن در شب قدر و ماه مبارک رمضان است، تعبیر به "انزال" شده که با "نزول دفعی" هماهنگ است؛ در حالی که در موارد دیگری که سخن از "نزول تدریجی" در میان است، تنها تعبیر به "تنزیل" شده است.[9]
نمونهی گروه دوم، آیهی 106 سورهی اسراء است. "وَقُرْآناً فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُكْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنزِیلاً " و قرآنی که آیاتش را از هم جدا کردیم، تا آن را با درنگ بر مردم بخوانی و آن را به تدریج نازل کردیم.
این آیه به انضمام آیهای از سورهی فرقان، پاسخ محکمی است به بهانهی آنهایی که میگفتند: چرا قرآن یکجا بر او نازل نمیشود؟! "وَقَالَ الَّذِینَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً كَذَلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُۆَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِیلًا " [10]
و كسانى كه كافر شدند، گفتند: «چرا قرآن یك جا بر او نازل نشده است؟» این گونه [ما آن را به تدریج نازل كردیم] تا قلبت را به وسیله آن استوار گردانیم، و آن را به آرامى [بر تو] خواندیم.
علت به تدریج نازل شدن قرآن، یک راز تعلیمی و تربیتی است. به طور کلی تعلیم هر علمی و مخصوصاً علمی که مربوط به عمل باشد، از این راه صورت میگیرد که معلم، مسائل آن علم را یکی یکی به شاگرد القاء کند، تا همهی فصول و ابوابش تمام شود.
اما فرق است بین "تعلیم" و "تثبیت در قلب". وقتی یک نظریه علمی، در هنگام احتیاج به دانستن یا موقع ایستادن بر سر دو راهی به شاگرد تقدیم شود، در دل او مینشیند و در قلبش تثبیت میشود و پابرجاتر هم خواهد بود. این اتفاق، وقتی ویژه و خاص میشود، که موضوع، معارف الهی (یا همان محتوای قرآن) باشد؛ یعنی علومی که با فطرت و جان آدمی هماهنگی کامل دارد. در اینجا فطرت، آمادهی پذیرفتن است زیرا نسبت به آن احساس احتیاج میکند. [11]
نکتهی آخر:
جمعبندی آنچه که قرآن پیرامون نزول خود بیان فرمود، این است که قرآن کریم، دوجور نازل شده است: یکی یکپارچه و کامل، در یک شب معین – شب قدر در ماه مبارک رمضان- و یکی هم به تدریج در طول بیست و سه سال نبوت.
به تعبیر دیگر، قرآن کریم یک "نزول دفعی" داشته و یک "نزول تدریجی". و هیچ یک با دیگری در تعارض نیست.
پی نوشت ها:
[1] - تفسیر نمونه، ج23، ص 47
[2] - "خداوند شما را در جاهای زیادی یاری کرد (و بر دشمن پیروز شدید)؛ و در روز حنین (نیز یاری نمود)؛ در آن هنگام که فزونی جمعیتتان شما را مغرور ساخت ولی (این فزونی جمعیت) هیچ به دردتان نخورد و زمین با همهی وسعتش بر شما تنگ شد؛ سپس پشت به دشمن کرده فرار نمودید." توبه، 25
[3] - قدر، 1
[4] - تفسیر المیزان، ج20، ص 560
[5] - دخان، 3
[6] - تفسیر المیزان، ج20، ص 560
[7] - بقره، 185
[8] - قیامت، 16
[9] - تفسیر نمونه، ج21، ص 149
[10] - فرقان، 32
[11] - برگرفته از تفسیر المیزان، ج15، ص 290
فاطمه حسینی مجرد
بخش قرآن تبیان