تبیان، دستیار زندگی
ورود اسلام و در پی آن احکام تازه در زمینه زندگی ، تغییراتی را در فرهنگ عامه بلاد تازه مسلمان باعث شد. این تغییر دیدگاه ، عرصه هنری را نیز بی نصیب نگذاشت. از آن میان می توان به هنر فلزکاری اشاره کرد که با توجه به احکام اسلامی استفاده از آن منع و یا مکروه د
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

فلزکاری در بدو اسلام


ورود اسلام و در پی آن احکام تازه در زمینه زندگی ، تغییراتی را در فرهنگ عامه بلاد تازه مسلمان باعث شد. این تغییر دیدگاه ، عرصه هنری را نیز بی نصیب نگذاشت. از آن میان می توان به هنر فلزکاری اشاره کرد که با توجه به احکام اسلامی استفاده از آن منع و یا مکروه دانسته شد. در این نوشتار هنر فلزکاری را در صدر اسلام مورد تحلیل و پژوهش قرار خواهیم داد.

فلزکاری در بدو اسلام

با توجه به اسناد تاریخی می دانیم که در روزگار پیش از اسلام ، خاورمیانه با هنر فلزکاری آشنایی داشت. برنز(1) در بین النهرین از آغاز هزاره 4قبل از میلاد شناخته شده بود و برنزهای معروف لرستان از درجه دوم تا اول درجه بندی می شوند.

در ادوار بعدی نیز، کاربرد برنز به عنوان پرمصرف ترین فلز ادامه یافت ، اما در سده های قبل از تسخیر اعراب ، نقره و طلا در امپراتوری های بزرگ آن زمان ، به منظور اهداف باشکوه مذهبی یا از نقطه نظر تجمل گرایی رایج گشت که از آن میان می توان به آثار شاخص فلزی بجای مانده از امپراتوری های هخامنشی و ساسانی اشاره کرد.

به نظر می رسد که عرب ها پس از تسخیر بلاد ساسانی و مواجه با آثار هنر فلزکاری، بلافاصله دریافتند که این اشیاء ارزش اکتساب یا مالکیت را دارند. حتی "ابن روسته" مورخ عرب بازگو می کند که خلیفه عمر یک عطردان منقوش به پیکره ، از سوریه را در مسجد مدینه مورد استفاده قرار می داد.

در دوران اولیه اسلام و تحت حکومت جدید ، در ناآرامی های بوجود آمده، صنعتگران به هنر خود ادامه دادند . هرچند بازمانده های اشیاء هنری به ویژه در فلزکاری های سلطنتی در این ادوار کمیاب است و اغلب تاریخ و محل مشخصی ندارد، با این وجود تاثیرات هنر قبل از اسلام خصوصا ساسانی در فلزات به جای مانده از دوران بدو اسلام از شاخصه های این آثار است. به طوری که در برخی موارد شدت تقلید از ظروف دوره ساسانی به حدی است که با قاطعیت نمی توان گفت مربوط به قبل از اسلام است یا بعد از اسلام! از این رو تعدادی از قطعات نقره کاری شده که روزگاری در دوران ساسانی تصویر می شد، امروزه در بخش هنر اسلامی موزه ها جای دارند.

فلزکاری در بدو اسلام

بیشتر این ظروف ساده و معمولی هستند اما جام ها و مشربه ها یا ابریق هایی پیدا شده اند که در بعضی موارد بدنه ی آن ها به طور برجسته سازی و "گوزکاری"2 با تزئینات شعایی که تداعی گر گلبرگ هاست شکل داده شده است. در نمونه های دیگر تزئینات برجسته پیکره ای ، در کنار طرح های قلم زده شده، مورد مورد استفاده قرار گرفته شده است.

در تکنیک های رایج این دوره می توان مشاهده کرد که زمانی حتی یک کنده کاری مرغوب با به کار بردن عناصر برجسته سازی به نتیجه می رسد یا ممکن است قطعاتی طلاکاری شده باشند. این اشیاء تزئینی پرکار، ظاهرا بیش تر دارای حض بصری بوده اند تا اهداف کاربردی . به همین دلیل می توان اینطور خلاصه کرد که در هنر فلزکاری بدو اسلام هرچند تاثیرات هنر ساسانی به خوبی هویداست اما نوع نقوش از اهداف هنر سلطنتی ساسانی دور شده و در عوض خوشی ها یا لذات زندگی ، ویژه دوران صدر اسلام را مطرح نموده اند.

در مورد دامنه کاربرد برنز در مقابل برنج3 در اوایل دوران اسلامی توافق چندانی در میان کارشناسان وجود ندارد، اما از انواع این آلیاژها در ساخت اشیایی که جنبه تجملی داشتند مانند مشربه ها، چراغ ها ، بخورسوزها، بطری ها ، عطردان ها و هاون ها و همچنین اشیایی که جنبه نجومی و اخترشناسی داشته اند مانند اسطرلاب ها استفاده می شده است. لازم به ذکر است قدیمی ترین اسطرلاب باقیمانده مربوط به 314هـ.ق است .

با ورود به دوران اسلامی، نقوش اومانیستی و پیکره های انسانی که به وفور در نقوش فلزی دوران ساسانی رایج بود ، کنار گذاشته می شود و در عوض، نقوش انواع پرنده، خروس و سیمرغ و پرنده های شکاری در فلزکاری صدر اسلام مرسوم می گردد.

فلزکاری در بدو اسلام

گاهی اشیاء با تکنیک ریخته گری از طریق قالب های مومی چکش کاری بیرونی یا با گردش چرخ تراش ساخته می شدند. مشخصه ی این اشیاء داشتن ظاهری زیبا و تزئیناتی غنی بود، و در عین حال ممکن بود با تکنیک های چون قلمزنی ، مهر زنی ، مشبک کاری یا مقدار کمی خاتم ، تزئین شوند.

مشربه ها چه برای نوشیدن ، چه برای وضو قبل از نماز ، همیشه در دنیای اسلام اهمیت داشته اند. از این نوع ظروف می توان به نمونه های موجود در موزه ارمیتاژ لنینگراد اشاره کرد که تاریخ ساخت آنها به حدود 67تا 70 هـ.ق باز می گردد و احتمالا در بصره ساخته شده اند.

از نمونه های شاخص دیگر هنر فلزکاری در دوران صدر اسلام می توان به تنگی اشاره کرد که امروزه در موزه هنرهای اسلامی قاهره نگهداری می شود و تاریخ ساختش به 133هـ.ق می رسد. این تنگ دارای بدنه ای گرد و گردن استوانه ای با مشبک کاری در قسمت بالا است که لوله اش همانند منقار باز یک خروس است.

به طور کلی می توان گفت با ورود به دوران اسلامی، نقوش اومانیستی و پیکره های انسانی که به وفور در نقوش فلزی دوران ساسانی رایج بود ، کنار گذاشته می شود و در عوض، نقوش انواع پرنده، خروس و سیمرغ و پرنده های شکاری در فلزکاری صدر اسلام مرسوم می گردد.

فلزکاری در بدو اسلام

با توجه به توصیفات تاریخ نگاران عرب، دسته ای از آثار فلزی در دوران صدر اسلام و در دربارهای اموی و عباسی مرسوم بوده که متاسفانه امروزه چیزی از آنها باقی نمانده است. از جمله طبق توصیفات تاریخی می توان به ابزارهای ماشینی برای شادی شاهزادگان اشاره کرد. مانند درختی از طلا و نقره که برای خلیفه المقتدر (320-296هـ.ق) ساخته شده بود و در توصیف آن آمده که میوه های این درخت از سنگ های قیمتی بود و پرندگانی بر روی شاخه های آن قرار داشت که گویی در نسیم آواز می خواندند.

نتیجه آنکه، هرچند با توجه به احکام شرعی اسلامی، استفاده از ظروف طلا و نقره در ادوار اولیه اسلامی منع و مکروه دانسته شد، اما این حکم موجب منسوخ شدن کامل هنر فلزکاری در این دوران نگشت. این هنر در ساخت ظروف تزئینی ، اشیاء نجومی و ابزار ماشینی سرگرم کننده باقی ماند تا با ورود به دوران سلجوقی، جانی دوباره در این هنر دمیده شد.

توضیح تصاویر:

تصویر2: مفرغ لرستان مربوط به دوران قبل از امپراتوری هخامنشی

تصویر3: هنر فلزکاری هخامنشی

تصویر4: هنر فلزکاری ساسانی

تصویر5: بشقاب فلزی مربوط به دوران اولیه اسلامی که کاملا از روی ظروف دوران ساسانی تقلید شده است.

تصویر6: آفتابه مسی مربوط به دوره سلجوقی اولیه

پی نوشت:

1- ترکیب آلیاژ مس همراه با فلز غالب قلع

2- گوژکاری به برجسته سازی سطح فلز با چکش کوبی از پشت (Repousse) می گویند.

3- ترکیب آلیاژ غالب مس با فلز روی

فلزکاری در بدو اسلام

فلزکاری در بدو اسلام

 سمیه رمضان ماهی

بخش هنری تبیان


منابع:

هنر اسلامی/ باربارا برند/ مهناز شایسته فر

هنر ایران/ آرتور پوپ

صنایع دستی کهن ایران/ هانس ای.ولف/ سیروس ابراهیم زاده

مطالب مرتبط:

هنر فلزکاری در عهد ساسانی

هنر فلزکاری در عهد تیموری