نمونه هایی از خانواده های متعالی در قرآن
اعضای خانواده اعم از زن و شوهر یا فرزندان باید برای رسیدن همدیگر به حقیقت صحیح توحیدی و کمال نهایی یاور همدیگر باشند؛ همانگونه که در ماجرای توبه حضرت آدم و حوا مشاهده می گردد؛ زمانی که خداوند به آدم و همسرش حوا دستور داد كه در بهشت سكونت اختیار كنند...
«خانواده» در لغت به معنای خاندان، دودمان، اهل خانه، زن و فرزند، و فامیل به کار رفته است (دهخدا،1377، ج6، ص 9438) و به اندازه ای معروف است که نیاز به تعریف ندارد؛ اما شاید تصور همه از آن یكسان نباشد، حتی برخی توصیف آن را کار مشکلی دانسته و طبق نظر اکثریت مردم چنین تعریف کرده اند:
خانواده در نظر بسیاری از مردم به منزله یك واحد اجتماعی است كه شامل یك زوج متأهل و فرزندانشان است كه در خانه ای در كنار یكدیگر زندگی می كنند. (محمودیان، 1387، ص 77)
می توان عناصر اصلی تشكیل خانواده را زن و مردی دانست كه مطابق آداب و رسوم اجتماعی خویش زندگی را در كنار همدیگر آغاز می كنند و احتمالاً فرزندانی به جمع آنها افزوده می گردد.
برخلاف نظر عموم مردم كه فرزندان را جزء ضروری خانواده می دانند از دیدگاه قرآن خانواده هایی وجود دارد كه خداوند هیچ فرزندی به آنها عطا نمی كند: لِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ یَهَبُ لِمَنْ یَشَاءُ إِنَاثًا وَیَهَبُ لِمَن یَشَاءُ الذُّكُورَ أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُكْرَانًا وَإِنَاثًا وَیَجْعَلُ مَن یَشَاءُ عَقِیمًا إِنَّهُ عَلِیمٌ قَدِیرٌ (شوری: 49 و 50)؛ فرمانروایى [مطلقِ] آسمانها و زمین از آنِ خداست هر چه بخواهد مىآفریند به هر كس بخواهد فرزند دختر و به هر كس بخواهد فرزند پسر مىدهد. یا آنها را پسر[ان] و دختر[انى] توأم با یكدیگر مىگرداند، و هركه را بخواهد عقیم مىسازد. اوست داناى توانا.
بایسته های اعتقادی خانواده متعالی
بررسی خانواده های مذکور در قرآن برای تبیین بایسته های خانواده متعالی بیانگر آن است که می توان بایسته ها را در سه حوزه مجزای اعتقادی، اخلاقی و رفتاری طبقه بندی نمود .
مراد از بایسته های اعتقادی ذکر موارد مربوط به حوزه اعتقاد از قیبل توحید، همراهی و همدلی برای رسیدن به کمال مطلوب می باشد.
مهم ترین بایسته های اعتقادی خانواده متعالی در سبک زندگی را می توان به شرح زیرعنوان نمود:
همراهی و همدلی اعضای خانواده
اعضای خانواده اعم از زن و شوهر یا فرزندان باید برای رسیدن همدیگر به حقیقت صحیح توحیدی و کمال نهایی یاور همدیگر باشند؛ همانگونه که در ماجرای توبه حضرت آدم و حوا مشاهده می گردد.
زمانی که خداوند به آدم و همسرش حوا دستور داد كه در بهشت سكونت اختیار كنند، نخستین تكلیف و امر و نهى پروردگار به این صورت صادر شد که شما از هر نقطهاى و از هر درختى از درختان بهشت كه مىخواهید تناول كنید، اما به این درخت معین نزدیك نشوید كه از ستمگران خواهید بود.
سپس شیطان كه بر اثر سجده نكردن رانده درگاه خدا شده بود و تصمیم قاطع داشت تا آنجا كه مىتواند از آدم انتقام بگیرد و در فریب آنان بكوشد و نیز به خوبى مىدانست كه خوردن از درخت ممنوع، باعث رانده شدن از بهشت خواهد شد، در صدد وسوسه آنان برآمد و براى رسیدن به این مقصود، انواع دام ها را بر سر راه آنان گسترد! و بالاخره آدم و حوا را فریفت و آدم و همسرش از آن درخت ممنوع چشیدند و بلافاصله لباسهایشان از تنشان فرو ریخت و اندامشان آشكار گشت.
در این موقع از طرف خداوند ندا رسید كه مگر من شما را از آن درخت نهى نكردم، مگر به شما نگفتم كه شیطان دشمن آشكار و سرسخت شما است، چرا فرمان مرا به دست فراموشى سپردید و در این گرداب سقوط كردید؟ هنگامى كه آدم و حوا، به نقشه شیطانى ابلیس، واقف شدند و نتیجه كار خلاف خود را دیدند به فكر جبران گذشته افتادند و نخستین گام را اعتراف به ظلم و ستم بر خویشتن، در پیشگاه خدا قرار دادند و گفتند (مکارم شیرازی، 1374،ج 6، ص126-115) پروردگارا! ما بر خویشتن ستم كردیم و اگر ما را نیامرزى و رحمت خود را شامل حال ما نكنى، از زیانكاران خواهیم بود: قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ (اعراف: 23)
دعای آدم و حوا در کنار همدیگر و آگاهی مشترک آنها به اغواگری شیطان بیانگر همراهی و همدلی زن و شوهر برای رسیدن به زندگی مطلوب و کمال نهایی هستند و می توانند به عنوان خانواده ای متعالی در رسیدن به اهداف خانواده باشند.
مورد دیگر این همدلی مربوط به حضرت ابراهیم و هاجر علیهماالسلام می باشد؛ فارغ از روایاتی که درباره ساره همسر حضرت ابراهیم علیه السلام و هاجر وجود دارد (مازندرانی، ج12، ص 409-513) برخی آیات به تعامل واقعی بین همسر و آن حضرت اشاره می کنند.
از جمله در زمانی که به دستور خدا هاجر را با فرزند خردسالش در سرزمین بی آب و علف مکه ساکن می کند و دست به دعا بر می دارد که پروردگارا من [یكی از] فرزندانم را در درهای بیكشت نزد خانه محترم تو سكونت دادم تا نماز را به پا دارند . پس دلهای برخی از مردم را به سوی آنان گرایش ده و آنان را از محصولات [مورد نیازشان] روزی ده باشد كه سپاسگزاری كنند: رَّبَّنَا إِنِّی أَسْكَنتُ مِن ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِندَ بَیْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُواْ الصَّلاَةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَارْزُقْهُم مِّنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ یَشْكُرُونَ (ابراهیم: 37)؛ این آیه نهایت همکاری هاجر را با ابراهیم نشان می دهد، علاوه بر اینکه در موقع قربانی نمودن فرزندی که با سختی بزرگ کرده است (صافات: 101-110) با مراتب بالاتری از آن شخصیت مواجه هستیم که همچون ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام تسلیم فرمان خداست و جزع و بی تابی نمی کند (میبدی، 1371، ج8، ص 291)
اگر سیر تاریخی را ادامه دهیم به حضرت یعقوب علیه السلام می رسیم که در حق فرزندان گناهکار ولی نادم خود که یوسف را سالها از پدر دور داشتند دعا می کند: قَالُواْ یَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا كُنَّا خَاطِئِینَ قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّیَ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ ( یوسف: 97 و 98)؛ گفتند اى پدر براى گناهان ما آمرزش خواه كه ما خطاكار بودیم گفت به زودى از پروردگارم براى شما آمرزش مىخواهم كه او همانا آمرزنده مهربان است.
و در نوادگان حضرت یعقوب علیه السلام نحوه برخورد میان دو برادر یعنی موسی و هارون علیهماالسلام به طور ویژه این همدلی و همراهی را تفسیر می کند؛ بیشتر تعامل حضرت موسی علیه السلام در آیات قرآن با هارون برادرش می باشد که از زمان آغاز نبوت از خداوند درخواست نمود تا هارون را وزیرش قرار دهد: وَاجْعَل لِّی وَزِیرًا مِّنْ أَهْلِی هَارُونَ أَخِی اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی وَأَشْرِكْهُ فِی أَمْرِی كَیْ نُسَبِّحَكَ كَثِیرًا وَنَذْكُرَكَ كَثِیرًا (مریم: 29-34)؛ برای من دستیاری از كسانم قرار ده هارون برادرم را، پشتم را به او استوار كن و او را شریك كارم گردان تا تو را فراوان تسبیح گوییم و بسیار به یاد تو باشیم.
تأخیر ده روزه موسی از کوه طور باعث شد که تعدادی به گوساله پرستی روی آورند؛ قرآن نحوه برخورد بین موسی و هارون را در بازگشت از طور هنگام گوساله پرستی بنی اسرائیل به زیبایی به تصویر کشیده است: وَلَمَّا رَجَعَ مُوسَی إِلَی قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفًا قَالَ بِئْسَمَا خَلَفْتُمُونِی مِن بَعْدِیَ أَعَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّكُمْ وَأَلْقَی الألْوَاحَ وَأَخَذَ بِرَأْسِ أَخِیهِ یَجُرُّهُ إِلَیْهِ قَالَ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَكَادُواْ یَقْتُلُونَنِی فَلاَ تُشْمِتْ بِیَ الأعْدَاء وَلاَ تَجْعَلْنِی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلأَخِی وَأَدْخِلْنَا فِی رَحْمَتِكَ وَأَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ ( اعراف: 150-151)؛ چون موسى خشمناك و اندوهگین به سوى قوم خود بازگشت گفت پس از من چه بد جانشینى براى من بودید آیا بر فرمان پروردگارتان پیشى گرفتید و الواح را افكند و [موى] سر برادرش را گرفت و او را به طرف خود كشید [هارون] گفت اى فرزند مادرم این قوم مرا ناتوان یافتند و چیزى نمانده بود كه مرا بكشند پس مرا دشمنشاد مكن و مرا در شمار گروه ستمكاران قرار مده، [موسى] گفت پروردگارا من و برادرم را بیامرز و ما را در [پناه] رحمتخود درآور و تو مهربانترین مهربانانى.
در آیه دیگری نیز علت اقدام هارون اتحاد بین بنی اسرائیل مطرح گردیده است: قَالَ یَا ابْنَ أُمَّ لَا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَلَا بِرَأْسِی إِنِّی خَشِیتُ أَن تَقُولَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَلَمْ تَرْقُبْ قَوْلِی (طه 94)؛ گفت اى پسر مادرم نه ریش مرا بگیر و نه [موى] سرم را من ترسیدم بگویى میان بنىاسرائیل تفرقه انداختى و سخنم را مراعات نكردى.
نگاهی به خانواده های نااهل و غیر متعالی ذکر شده در قرآن هم بیانگر آن است که همانطوری که همراهی در امور معنوی و یکتاشناختی در رسیدن به معنویت تأثیر دارد، همراهی خانواده ها در گناه نیز باعث خذلان و عذاب الهی می گردد؛ از جمله خانواده های که به علت همراهی همدیگر در آتش دوزخ خواهند سوخت ابولهب و همسرش است که به آزار و اذیت رسول خدا پرداختند و تا جایی این آزار پیش رفت که سوره مسد در مورد آنها نازل شد. (قمی، 1404، ج2، ص 448؛ واحدی نیشابوری، 1411، ص 448 و 449؛ طوسی، [بی تا]، ج 10، ص 427)
به این زن و شوهر وعده آتش داد: تَبَّتْ یَدَا أَبِی لَهَبٍ وَتَبَّ مَا أَغْنَی عَنْهُ مَالُهُ وَمَا كَسَبَ سَیَصْلَی نَارًا ذَاتَ لَهَبٍ وَامْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ فِی جِیدِهَا حَبْلٌ مِّن مَّسَدٍ (مسد 1-5)؛ بریده باد دو دست ابولهب و مرگ بر او باد؛ دارایی او و آنچه اندوخت سودش نكرد؛ بزودی در آتشی پرزبانه درآید؛ و زنش آن هیمهكش [آتش فروز] ؛ بر گردنش طنابی از لیف خرماست.
فرآوری: زهرا اجلال
بخش قرآن تبیان
منابع:
حوزه
سمت خدا
