ترافیک جلسه ی چهارم و پنجم

عنوان و موضوع درس :

میانه ی راه ، 4 راه انتخاب !

اهداف جلسه شامل اهداف رفتاری و آموزشی :

نظم بخشیدن به اطلاعات موجود
تهیه ی فهرست های باز و بسته
آموختن و تمرین نگاه سیستمی
طرّاحی پرسش نامه
تدوین اصول ثابت حرکت

زمان عملیاتی :

2 تا 3 ساعت، مثلاً عصر یک پنج شنبه!

وسایل لازم :

پوشه های موضوعی و دفاتر یادداشت شخصی، قلم، خط کش، کاغذ A3 یا مقوای بزرگ و مقواهای کوچک تر رنگی، قیچی و چسب.

روند کار :

بالاخره، به نقطه ای رسیدیم که می شود گفت میانه های راه است! در این جلسه آن چنان که در اهداف آمده است، به جمع بندی کلّی مطالب جلسات قبل و پیرایش و ویرایش آنها می پردازیم. پس از مطالعه ی متن درسی که مثل قبل، می تواند گفته های معلّم برای بچه ها باشد، شنیدن نظرات ایشان و نوشتن آنها، فراموش نشود. که این مهم ترین دستآورد و نتیجه ی قابل ارایه ی کاری است که در کلاس انجام می شود.
این جا در واقع در جلسه ی چهارم، سر چهارراهی قرار داریم که باید هرکدام از راه های آن را شاید چند بار برویم و برگردیم تا بهترین راه را برای ادامه ی مسیر پیشرفت پروژه، انتخاب کنیم.

بیایید یکبار تمام آنچه را که تا الآن دانسته ایم، منظّم و مکتوب کنیم :
قاعدتاً ( و حدّاقل برای انجام تکالیف قبلی )، به فهرستی از عوامل ایجاد کننده ی ترافیک رسیده ایم. هرچه بیشتر پیش می رویم، می توانیم به این دلایل، ضریب بدهیم. یعنی آنهایی را که تعدّد و تکرار بالاتر و یا درجه ی اهمّیت و تأثیر بیشتری دارند؛ شناسایی و مرتب کنیم.

البتّه طبیعی و بدیهی است، در هر منطقه یا ناحیه ای و یا در هر دوره و فاصله ی زمانی، این اولویت ها فرق می کنند. مثلاً اصولاً ماهیت ترافیک جاده ای با ترافیک شهری متفاوت است. جاده ها (و به طور خاص اتوبان ها) مسیرهای بلندتری فرض می شوند که تقاطع های کمتری دارند و عرض مسیر هم در امتداد آن نباید چندان تغییر کند. سرعت متوسط اتومبیل ها بالاتر است و انگیزه های توقّف کمتر و حساب شده و مشخّص تری دارند.

در عین حال ممکن است دارای انحناهای بیشتر و یا تغییرات ارتفاع ( شیب ) باشند و در نتیجه، دید دوردست محدودتری را برای راننده فراهم آورند.
اضافه کنید تنوّع اتومبیل ها و بروز تفاوت هایشان در ابعاد و سرعت و شتاب را نظیر اتوبوس و کامیون و تریلی و تراکتور و مینی بوس و وانت و... حتّی عوامل مۆثّر و متحرّک دیگری مانند موتورسیکلت ها، دوچرخه، عابرین پیاده ی کنار جاده و بالاخره دام ها و گله ها و... ( شما بفرمایید! )

تغییرات شدیدتر جوی و بومی در مناطق کوهستانی و ساحلی و... را هم بیافزایید. خلاصه کلی فرق هست در علل و تحلیل ترافیک جاده ای، بسیار آموزنده و شاید به خاطر سادگی اش به نوعی پیش نیاز بررسی ترافیک شهری باشد، خصوصاً که همین رانندگان، در شهرها هم می رانند... اگر به زمان هم توجه کنیم، بین دو نقطه ی فرضی A و B که بین شان جاده ای یگانه وجود داشته باشد، بدون هیچ ورودی و خروجی دیگری، بعد از طی ساعاتی و مدتی قابل محاسبه، تمام ماشین هایی که از مبدأ A به مقصد B حرکت کرده اند ( مثلاً در یک ساعت 300 عدد ) بالاخره با تأخیر هم که شده وارد B می شوند و بالعکس. ( احتمال دور زدن و برگشتن هر ماشین به مبدأ خودش را هم در نظر داریم. ) می خواهیم بگوییم یک اصل داریم به نام« قانون بقای ماشین ! » یعنی همین جوری محال است یک چند صد تا ماشین اضافه تر به وجود بیایند و وارد مسیر شوند و بدون گذشتن از A به B برسند!

و یا مثلاً صد تا از اتومبیل ها، بین راه ناپدید و نابود شوند!
پس تا اینجا همه چیز تحت مراقبت و شمارش و کنترل است.
ادامه ی صحبت درباره ی ترافیک جاده ای، عوامل و علل آن و تحلیل اش را به شما و دانش آموزان واگذار می کنیم. ( حتّی یک زیرگروه یا تیم کوچک تر می توانند از اینجا به بعد به طور خاص به موضوع جاده ها بپردازند و موازی با گروه دیگر، پیشنهاد ها و نقشه ها و ماکت ها را تکمیل کنند ) و باز می گردیم به نظم بخشیدن به دانسته های فعلی تا الآنمان :
بله! در برابر فهرست علل ایجاد ترافیک، به فهرست دیگری هم دست یافته ایم که پیشنهادهایی برای رفع علت ها و از میان بردن یا کاهش آنها در آن درج است. این لیست ارزشمند را هم باید شاخ و برگ دهیم و برای ارایه، آماده کنیم. از همین جلسه می توان (و باید! ) پوسترهایی هر چند ساده ولی متنوع و رنگی، زیبا و جذاب درست کرد، برای نمایش متقابل علت ها و علاج ها.
سومین تکلیف انشاءا... تا الآن انجام شده، تهیّه ی فهرست نهادها، ارگان ها، سازمان ها و مسئولانی است که هر کدام به نحوی به پروژه ی ترافیک مربوط می شوند. امیدوارم، آموزش و پرورش را از قلم نیانداخته باشید! بله منظورم نقش آموزش و یادگیری است. کاری که ما همین الآن، با هم به آن مشغول هستیم!
یک صحبتی هم کرده بودیم درباره ی عوامل بیرونی و درونی یا داخلی و خارجی. اکنون می خواهیم رئوس چند ضلعی ترافیک را بشناسیم : مسلماً و در رأس : انسان، ماشین، مسیر اطلاعات ( در مسیر و در ذهن رانندگان )، و ... ( نوبت شماست که اضافه کنید! ) امّا هر کدام از این ها، انواع و دسته بندی ها و تقسیم هایی دارند و اصولی هم بر هر کدام حاکم است.
مثلاً فکر کنید ببینید با من موافقید که : اصلی داریم به نام « درخواست حرکت ». به این معنی که : فرد یا گروهی که تصمیم گرفته باشند، خودشان را به نقطه ای برسانند، بالأخره و به هر طریق ممکن و از هر راهی که فکر می کنند سریع تر و بهتر است، این کار را خواهند کرد!

احتمالاً خواهید گفت : اینکه بدیهی است. گفتن ندارد. ولی اگر شما هم رفتار بعضی مأمورین کنترل ترافیک را دیده باشید که تمام راه ها یا مسیر خاصّی را به جای هدایت، به کُلّی می بندند تا افراد از تصمیم رسیدن به مقصد مثلاً منصرف شوند! با من هم عقیده خواهید شد... بله ممکن است ماموری وقت شلوغی و تراکم مسیری را ببندد، تلاش کند تا مسیر خلوت تر و راحت تر و سریع تری را جستجو کند و با آزمایش و خطا هم که شده بدان ها دست یابد و اصلاً یکی از مهم ترین وظایف شبکه ی هوشمند کنترل ترافیک همین است که با انواع امکانات انتقال اطلاعات، خصوصاً تابلوهای راهنما در جای جای مسیر، راه های جایگزین و جانبی و موازی را معرّفی کند تا رانندگان با آرامش روان و بدون دغدغه و عجله و اضطراب آنها را انتخاب کنند. حتّی ممکن است، ماشینی تصمیم بگیرد از راه طولانی تری برود که در آن متوسط سرعت بیشتری داشته و در نتیجه، نهایتاً زودتر برسد.
اصلاً ابتکار طرح دور برگردان، بجای تقاطع و چهارراه هم راه حلّی است این چنین. از تلفیق و کنار هم نهادن « قانون بقای ماشین » و « اصل درخواست حرکت » می خواهیم ادّعا کنیم، ترافیک، وقتی پدید می آید که:
تداخلی میان دو دسته اتومبیل – که یک دسته خواستار حرکت هستند و گروه دیگر میل به توقّف و کاهش سرعت دارند - پدید آید. یعنی مزاحمت ماشین های ایستاده و یا خواهان توقّف یا کندی حرکت برای اتومبیل های متحرّک سریع.
این حرف، این معنی را می دهد که اگر تعداد زیادی ماشین هم داشته باشیم که همگی، هماهنگ با هم طالب پیشروی با سرعت معقول نسبی باشند ( مثلاً در یک اتوبان ) مُشکلی به نام ترافیک به وجود نخواهد آمد. ( یعنی علّت ترافیک، زیادی ماشین ها نیست! )

بله، البتّه ممکن است عوامل خارج از کنترل و خواست راننده، مثلاً در مسیر ( یا عیب فنّی در اتومبیل ) موجب ایستادن تا تغییر امتداد حرکت شود. ولی معمولاً عجله و در نظر نگرفتن علّت کندی حرکت اتومبیل جلویی توسط ماشین های پشت سر او، خود از عوامل افزاینده ی ترافیک می شود.
هیچ کس با خود نمی گوید که اگر راه باز بود، اتومبیل جلویی من می رفت و آنگاه نوبت به من می رسید! و اینجاست که انحراف به چپ ( از خط ممتد وسط مسیر ) به عنوان یک پدیده عادی و شایع در کشورمان ( و البتّه شاذ و نادر در خیلی کشورها ) دیده می شود.

می ترسم موضوع ساده و مهمّ دیگری را هم به عنوان یک « اصل » مطرح کنم و شما از فرط و شدّت سادگی آن، مسخره ام کنید! امّا دقت کنید: این اصل را فعلاً « اصل راه باز، جاده دراز! » نام گذاری می کنم!
مگر اینکه شما اسم بهتری برای آن پیشنهاد کنید! و اما مضمون و محتوای اصل : « هر اتومبیل، اگر روبرو و مقابل و جلویش باز باشد و درخواست حرکت هم داشته باشد، حرکت خواهد کرد و هرگز موجب ترافیک – آن هم از نوع توقّف کامل - نخواهد شد! » نگفتم خیلی ساده است!
امّا ببینید آیا معنای این حرفم این نمی شود که: اگر مسیری داشته باشیم با کم ترین عرض ( یعنی فقط یک ماشین بتواند در عرض آن واقع شود)، هر تعداد ماشین ( به شرط وجود درخواست حرکت) می توانند در طول این مسیر با سرعتی معادل سرعت کم ترین متحرّک در طول مسیر به طور پیوسته به حرکت شان ادامه دهند. یعنی ممکن است مثلاً حرکت یک ماشین سنگین با سرعت کم، باعث کندی حرکت شود اما دیگر گره کور ترافیکی هرگز پدید نخواهد آمد. مگر آنکه ناگهان یک راننده از اصل درخواست حرکت، منصرف شود و بخواهد ترمز کند و بایستد.

حال مسیری را با عرض دو برابر در نظر بگیرید. اگر به هر دلیل در هر کدام از دو امتداد موازی این مسیر یکطرفه، مانعی برای ادامه ی حرکت پدید آید، متأسّفانه در کشورمان شاهد این هستیم که آن مسیر دیگر هم ( که باز بوده ) بسته می شود! و دلیل آشنای آن همان تغییر امتداد مسیر و حرکت در عرض راه است ( پیچیدن به چپ یا راست برای جلوتر قرار گرفتن از ماشین های مجاور! )
و اینجاست که در یک مشابه سازی آزمایشگاهی می بینیم که اگر تعدادی ساچمه یا گوی یا تیله را بخواهیم از یک قیف رد کنیم، به جای اینکه انبوهی از آنها را با هم درون قیف بریزیم، شایسته است آنها را با فاصله و تک تک اما متوالی و مستمر درون قیف بیاندازیم، حالا همان ماشین ها را فرض کنید که اگر قرار بود به فرمان یک ناظر خارجی، با شماره و به ترتیب، از مسیری که عرض آن تنگ شده، رد شوند یعنی همه بایستند و فقط آنکه نوبت اوست، برود و بعد ماشین بعدی و بعد...

اینجا تلفات وقت، بسیار کمتر و در صورت رعایت فاصله با ماشین جلویی، سرعت رد شدن، حدّاقل نصف می شود. ( نسبت به حالتی که راه باز بوده ) و یا کمی کمتر.

اما نباید انتظار توقّف و ترافیک سنگین را داشته باشیم. در حالی که ما در مشاهدات عینی مان می بینیم به خاطر به اصطلاح راه ندادن ماشین ها به هم و مقدم دانستن خودشان، به قدری فاصله هایشان ( از جلو و اطراف ) با هم کم می شود که احتیاط و ترس از برخورد و تصادف ( و به اصطلاح مالیدن ماشین ها به هم! )، نهایتاً سرعت عبور را به 10/1 و کمتر هم تقلیل می دهد و این یعنی، یک ترافیک جانانه!
اتفاقی که ما بارها آن را در اتوبان های 6-5 خطّه دیده ایم در حالی که فقط 1 لاین بسته بوده است!
خب فکر می کنم خسته شده باشید! پس لطفاً به عنوان تمرین یا تکلیف با پرسش و سۆال و آزمون! جواب بدهید که چرا زیاد شدن بی جای عرض مسیر هم می تواند موجب ترافیک شود؟ ...
و اما می رسیم به دو قسمت عملی تر این جلسه که تا فاصله ی باقیمانده تا جلسه ی بعد هم می توانید ( و باید! ) به آن مشغول باشید : یکی طرّاحی اولیه ی یک یا چند پرسش نامه برای مخاطبین خاص ( مثلاً رانندگان – عابرین، کسبه و مغازه داران - پلیس ها و ... ) با سۆالاتی کلّی و یا دارای گزینه های خاصّ. برای دانستن اینکه هرکدام از گروه های فوق، چه تصور و برداشتی از ترافیک دارند. هر کدام از مخاطب ها باید سر وقت و با آرامش و دقت به سۆال های پرسش نامه جواب بدهند. و مسلّماً برای آنهایی که فرصت و حوصله ی کافی ندارند، سۆالات کمتر و تعیین کننده تری باید قرار داد.

اولین و کلی ترین سۆال ها می توانند همین دو سۆال اصلی باشد که : شما علّت اصلی و اولیه ی ترافیک را چه می دانید؟ و یا : چه راه حلّی برای آن پیشنهاد می کنید؟
مخاطبین می توانند ابتدا به صورت آزاد ( و با هر کلمه ای که دلخواهشان است ) پاسخ دهند. به شرط اینکه جواب هایشان حتماً ثبت شود و بعد اگر فرصت بیشتری بود از میان گزینه های پیشنهادی شما، انتخاب کنند و یا درصد تأثیر، تعیین کنند.
به هر حال استخراج آماری و درست و دقیق نتایج فرم ها و انعکاس آنها به شکل جدول و علی الخصوص نمودارهای ستونی و سطحی و خطی و... از بهترین کارهایی است که می شود برای ارایه ی پروژه انجام داد.
تمرین عملی و بعدی مان هم یک کار رنگی است! مُقوّا یا کاغذهای رنگی را به عرض مثلاً 1 سانتی متر و به طول خود کاغذ یا مقوا می بریم تا به عنوان خیابان روی مقوای اصلی سفیدمان بچسبانیم. ا این توجه که هر رنگ برای رد شدن یک ماشین ( و برابر عرض آن ) است. یعنی باید، راه یا خیابانی را که در آن 3 اتومبیل می توانند کنار هم عبور کنند با 3 رنگ مختلف و متمایز نشان دهیم.

البتّه برای اینکه خیلی هم فضایی و خیالاتی کار نکرده باشیم، بد نیست از نقشه ی آماده شده ی قبلی مان استفاده کنیم و تا حد امکان عرض راه های اصلی و کوچه و خیابان های فرعی را متناسب و واقعی ( به یک نسبت کوچک شده ) نشان دهیم. مکان های دارای درخواست توقّف بالا، مانند مقابل فروشگاه ها یا مدارس و دیگر مراکز عمومی و کلاً آن مقداری از عرض کناره ی هر مسیر را که معمولاً با پارک کردن اتومبیل ها، اشغال می شود می توانیم با رنگ خاص یا علامتی مثل هاشور زدن، مشخّص کنیم. هدفمان از آماده کردن چنین نقشه ای شماتیک ( که برای اوّلین بار در جهان انجام می شود! ) این است که نشان دهیم چگونه عدم توجه به عرض مناسب و مفید مسیرهای متقاطع و متداخل می تواند موجب ترافیک شود و برای حل مشکل، چه کارهایی که نمی توان کرد؟!
امیدوارم به موقع برسید!

ارزیابی:

کافی است کارهایی را که دیگر گروه ها کرده اند. ببینیم! آن وقت است که با خود خواهیم گفت: کاش حوصله و وقت بیشتری صرف می کردیم تا کارمان از دیگران بهتر می بود!
به هر حال خروجی پی در پی فعّالیت های هر تیم به شکل جدول ها، فهرست ها، نقشه و ماکت، بهترین ملاک عینی برای قضاوت و ارزیابی زحمت های دوستان است. یعنی خود این مرحله ی ارایه و نمایش مفید و جالب مطالب، خودش در نتیجه دخالت دارد و موضوعیت فوق العاده دارد. چون آنچه را که ما به آن فکر کرده ایم و رسیده ایم و می دانیم باید تلاش کنیم به بهترین وجهی به دیگران منتقل کنیم.

منابع بیشتر :

برای به دست آوردن و در اختیار داشتن تصاویر، آمار و نمودار، نقشه ها و مستندات هرچه بهتر و بیشتر، راحت ترین کار، جستجو در موتورهای فارسی یا لاتین ( با دانستن معادل انگلیسی واژه های کلیدی و مهم ) است.
ولی ناگهان با انبوهی از مطالب دست چین نشده و مخلوط مواجه می شویم. امّا مراجعه به آدرس های خاص، مجلّات، گروه ها و نهادهای فعال مربوط ( چه دولتی و چه مردمی و آزاد ) که در کشورهای دیگر در همین موضوع فعال هستند، نتایج متمرکز و پرباری خواهد داشت. تمرین کنید!

پیروز باشید .