توصیه های اجرایی در استفاده از هنر در فعالیت های پرورشی (1)

استفاده از زبان هنر در تربیت

فعالیت های هنری به دلیل جذابیت های خاصی که دارند می توانند با تمام وجود کودک یا نوجوان آمیخته شوند و بسیار تاثیرگذار باشند. به همین جهت فعالیت های هنری در مدارس نباید به عنوان یک درس خاص، بلکه به عنوان فعالیت هایی اساسی در مجموع نظام پرورشی مدرسه مورد توجه قرار بگیرند. تنها در این صورت است که این فعالیت می تواند ثمربخش باشد و ارزش تربیتی داشته و منجر به پرورش افرادی خلاق، مبتکر و نوآور شود. بدین منظور به نکته های اجرایی زیر توصیه می کنیم. به این امید که در بهبود کیفی فعالیت های هنری مدارس موثر باشد.

دوره دبستان بهترین دوران استفاده از هنر است

دوره دبستان بهترین دوران برای استفاده از فعالیت های هنری در امر تربیت است. زیرا دانش آموز پیش از هر زمان دیگر برای رشد هنری آمادگی دارد. در این دوره کودک روح هنری و دید هنری بسیار خوبی دارد. گرچه از قدرت اجرایی و تکنیکی هنر برخوردار نیست. اگر این کار را از دوره راهنمایی شروع کنیم هنر تکنیکی می شود ولی روح هنری در دانش آموزان شکل نمی گیرد. البته این بدان معنا نیست که در مقطع راهنمایی و دبیرستان نباید از این واسطه ها در کار تربیت استفاده کرد بلکه پیشنهاد اصلی این است که بهره گیری از هنر از دوره دبستان آغاز شود و در مقاطع بعدی نیز متناسب با شرایط سنی دانش آموزان ادامه یابد .

شناخت و انتخاب واسطه ی مناسب هنری

استفاده از زبان هنر برای تربیت کودکان از یک سو مستلزم کسب آگاهی های لازم در زمینه ی فعالیت های هنری و کارکردهای آن است و از سوی دیگر نیازمند شناخت ویژگی های رشد کودکان و نوجوانان از لحاظ مشخصات روانی، عاطفی، اجتماعی و عقلانی آنان است. مربی پرورشی باید آشنایی لازم با هر دو جنبه را داشته باشد تا بتواند از این زبان به خوبی و درستی برای تربیت استفاده کند. به هر حال اگر مربیان پرورشی واسطه های هنری را درست بشناسند، آنان را جدی بگیرند و با برنامه و مقصد تربیتی مشخصی حرکت کنند، به نتایج سودمندی دست خواهند یافت. گزینش واسطه توسط مربی برای انتقال پیام مورد نظر یا ایجاد تربیت خاص، باید به گونه ای باشد که آن واسطه بتواند انتظارات تربیتی را برآورده سازد. برای مثال: اگر قرار است مربی تمرکز و دقت بچه ها را زیاد کند خوب است از نقاشی استفاده کند. اما اگر قرار است کار گروهی را در آنان تقویت کند بهتر است به سراغ نمایش (تئاتر) یا سرود برود. هنگام استفاده از هنر در کارهای پرورشی مربی باید از خود بپرسد که فایده و حاصل تربیتی و آموزشی آن هنر برای دانش آموزان چیست؟ به این ترتیب او باید کارایی ها و کارکردهای تربیتی هنرها را بررسی کند و هنگام عمل آنان را مدنظر قرار دهد. برای مثال باید معلوم شود (هنر نقاشی) در هر مرحله ی سنی عهده دار کدام یک از موضوعات و مسائل تربیتی می تواند باشد.بدیهی است که شناخت این کارکردها برای رسیدن مربی به هدف های تربیتی است نه بیان مستقیم آنان برای مخاطبان.

حفظ مجموعیت هنر، ادبیات و ورزش

حفظ مجموعیت و همراهی هنرها ( ادبیات - ورزش ) و دیگر واسطه هایی که برای تربیت دانش آموزان از آنان بهره گرفته می شود، از مهم ترین نکات اجرایی کار است. این مجموعیت باید در عمل نشان داده شود. اگر هنر یا ادبیات بتواند برای ترغیب نوجوانان به ورزش نقش داشته باشد خود به خود بین آنان ارتباطی لایق ایجاد می کند و همین حرکت موجب هماهنگی و همراهی آنان می شود. این محبوبیت در بسیاری از آداب، عادات، بازی ها، مراسم و به طور کلی در فرهنگ گذشته ما وجود داشته و شایسته است که هم اکنون نیز مورد توجه مربیان پروشی قرار گیرد. نوجوانان باید ضمن آموزش و تمرین عملی با کاربردها و کارآیی های هریک از این واسطه ها آشنا شوند و برای هریک از این کارآیی ها نیز مصادیق روشنی در زندگی آینده خویش پیدا کنند.

تهیه شناسنامه ی تربیتی به وسیله مربی

از آن جا که تربیت امری مستمر و پیوسته است نه کاری مقطعی، هرگونه برنامه ریزی تربیتی از طریق هنر برای دانش آموزان مسلتزم شناخت روحیات و حالات آن ها است. بدین منظور مربی باید ارزیابی درستی از صفات و رفتار متربیان داشته باشد تا بتواند حسن ها و صفات خوب را در آنان تقویت کند و عیب های آنان را برطرف سازد. در صورت امکان مربی باید برای شناسایی دانش آموزان یا دست کم دانش آموزان خاص، شناسنامه ی تربیتی فراهم کند. این شناسنامه تکلیف مربی را برای برنامه ریزی تعیین خواهد کرد. با این شناسنامه مربی ارزیابی درستی از فهم ها، استعدادها، ذوق ها، غرایز، توانمندی ها و زمینه های وجودی و علایق دانش آموزان خواهد داشت. او بدین وسیله می تواند روی دانش آموزان مطالعه کند و بداند که در آنان چه فهم ها و استعدادهایی به چه اندازه و چگونه حاصل شده است. ذوق ها و غرایز آنان چگونه کار می کند؟ به چه چیزهایی انس دارند؟ چه عادت هایی را دنبال می کنند؟ و توانمندی هایشان چیست؟ همه این شناخت ها و بررسی ها زمینه ی جلب اعتماد دانش آموزان و ارتباط صمیمانه با آنان را فراهم می کند. این نکته بسیار قابل توجه است که در کشف استعدادهای دانش آموزان نباید خیلی زود قضاوت کرد و به نتیجه رسید برای این کار باید به اندازه کافی وقت گذاشته شود.

ایجاد زمینه ی انتخاب برای دانش آموز

فعالیت های هنری هنگاهی در مدرسه ارزش تربیتی دارند که دانش آموز در انتخاب و ادامه ی آن فعالیت ها احساس آزادی کند. اگر فعالیت هنری مانند یک کلاس یا درس اجباری شود دیگر ارزش هنری و خلاقانه خود را از دست خواهد داد. از این رو تحمیل یک فعالیت هنری به دانش آموز مفید نیست. اگر مربی حضور دانش آموز در یک کارگاه هنری را الزامی کند خود به خود ارزش تربیتی آن فعالیت را کاهش داده است.

دست نبردن در آثار دانش آموزان

پذیرش و احترام به کار خلاقانه دانش آموزان یک اصل مهم تربیتی است. طبیعتا شیوه ی کار مربیان و دانش آموزان متفاوت است. مربیان باید به این تفاوت توجه کنند و از این که دانش آموزان به طور مستقل کار می کنند راضی باشند. به همین جهت نباید در آثار خلق شده توسط آنان دست ببرند. این کار باعث کاهش پیشرفت هنری آنان می شود. مربی باید مثل باغبان عمل کند نه مثل کوزه گر. یعنی باید مثل باغبان فقط زمینه ی رشد دانش آموزان را فراهم سازد نه این که آن طور که خودش می خواهد به آنان شکل بدهد. باید به دانش آموزان فرصت بدهیم و آنان را برای بیان آزادانه اندیشه و احساسات تشویق کنیم.

پرهیز از تقلید در کارهای هنری

مربی نباید در کار هنری دانش آموزان را به کپی کاری یا تقلید از نمونه های ارائه شده وادار سازد یا نظرات خودش را دیکته کند که چه بیافرینند، چگونه بسازند و از چه موادی استفاده کنند، چگونه رنگ آمیزی کنند و ... مربی باید به دانش آموزان اختیار و آزادی عمل بدهد تا خودشان تجربه کسب کنند. مربی باید قدرت تخیل کودکان را درک کند و به آنان شهامت و جسارت ارائه و بیان بدهد. او هم چنین باید به دانش آموز اجازه بدهد غیروابسته کار کند و تا زمانی که نیازمند راهنمایی بیشتری است به او آزادی عمل بدهد. اساس رشد دانش آموز از طریق هنری این است که به او فرصت اکتشاف و تجربه داده شود  و برای این امر از سوی مربی تشویق شود. ممکن است گاهی نتیجه ی کار هنری دانش آموز از نظر ما خیلی ارزشمند نباشد در این صورت نباید او را مسخره یا تحقیر کنیم. چه بسا این کار برای همیشه ذوق هنری او را از بین ببرد. گاهی کودک یا نوجوان کارش را نیمه تمام رها می کند .این موضوع نباید در مراحل اولیه کار موجب نگرانی مربی بشود. ممکن است کاری از نظر ما نیمه تمام تلقی شود، ولی پدیدآورنده ی آن به نتیجه دلخواه خویش رسیده و تجربه مورد نظری را کسب کرده باشد.

در مقاله بعدی به شرح توصیه های بیشتری در زمینه استفاده از هنر در فعالیت های پرورشی خواهیم پرداخت.

مرکز یادگیری سایت تبیان - فرآورنده: نسیم گوهری