مضاف الیه و اقسامش

کلمه در جمله در قسمت های مختلفی قرار می گیرد و با توجه به جایی که قرار دارد، نقش های متفاوتی را قبول می کند. در این مقاله، نقش کلمه را در جایگاه مضاف الیه با یکدیگر بررسی می کنیم.

در بخش قبلی  مروری بر دستور زبان فارسی، درباره حالت مسندالیهی، متمی و مفعولی که یک اسم می تواند بپذیرد صحبت کردیم، در این مقاله به نقش مضاف الیهی یک اسم خواهیم پرداخت.

مضاف الیه

گروه اسمی است یا اسمی است که پس از حرف کسره اضافه بیاید مانند: کتاب تاریخ، دوست هوشنگ، مضاف الیه امروز بعد از مضاف می آید.

اسمی که مضاف الیه داشته باشد مضاف نام دارد و نسبت دادن مضاف الیه به مضاف، اضافه نامیده می شود.

نکته:

اگر مضاف الیه ضمیر فاعلی غیر مفرد باشد ( -َم، -َت، -َش)، کسره مضاف بر اثر برخورد دو مصوت حذف می شود مانند: کتابم، کتابت، کتابش. ولی با ضمائر غیر فاعلی جمع، کسره باقی می ماند؛ کتابِمان، کتابِتان، کتابِشان.

اقسام اضافه:

اضافه را از لحاظ معنایی می توان به چند دسته عمده تقسیم کرد:

اضافه اختصاصی که شامل اضافه ملکی، تخصیصی و اقترانی هم می شود.

اضافه بیانی که اضافه تشبیهی، فاعلی، مفعولی، تاکیدی و اشتمالی را هم در بر می گیرد.

اضافه تبعیضی که کسره آن به معنی "از" تبعیض است. مانند: دو نفر آنها، کدامشان، هیچکدامشان به معنی دو نفر از آنها، کدامیک از آنها و هیچکدام یک از آنها

اضافه تعظیمی یا احترامی و آن اضافه کلماتی است که برای احترام و تعظیم می آیند و به اسم های خاص اضافه می شوند و این اسم ها عبارتند از: آقا، خانم، جناب، حضرت، مرحوم و... مثال: جناب آقای احمدی، خانم بهرامی، مرحوم بهار.

اقسامی دیگری هم از انواع اضافه وجود دارد که در اینجا به آنها اشاره می کنیم:

1.       اضافه تاکیدی: مانند: خود من، خود او، خود شما، خودت. این نوع اضافه از اقسام اضافه بیانی است زیرا مضاف الیه، جنس و نوع و خصوصیت مضاف را بیان می کند و فایده اضافه به مضاف الیه برمی گردد.

2.       اضافه اشتمالی: یا اضافه بدلی که خود از اقسام اضافه های تاکیدی است مانند: همه آنها، هر دو آنها، هردوشون، تمام مردم، کلیه اموال او. در این نوع اضافه می توان کسره را حذف کرد و جای اجزا گروه را عوض نمود و گفت من خود، آنها همه، مردم همه، آنها هر دو.

3.       نوعی اضافه توضیحی: مانند: شعر "عبادت بجز خدمت خلق نیست" از سعدیست و از این قبیل است غزل "زلف آشفته..."،و مصراع "تو کز محنت دیگران بیغمی" و حکایت "گرگ و روباه" و غیره که عبارت "عبادت به جز خدمت خلق نیست" بدل "شعر" بشمار میرود و آنها را می توان "اضافه بدلی" یا نوعی اضافه توضیحی دانست.

4.       اضافه فاعلی و مفعولی: و آن اضافه مصدر و اسم مصدر و اسم معناست به فاعل یا مفعول معنوی آن، مانند: رفتن او(اضافه فاعلی)، دیدن دنیا(اضافه مفعولی) و همچنین نظیر: رفتار او، خوبی او، جواب من، پرسش او و .....

5.       اضافه نَسَبی: این نوع را از اقسام اضافه های نخصیصی ذکر کرده اند مانند: شاه قاجار، خان زند، نادر شاه افشار

از انواع اضافه های نسبی که امروز بسیار رایج است اضافه نام شخصی به نام خانوادگی است مانند: احمد محمودی، ابوالحسن صبا و غیره.

یادآوری 1) شبه اضافه هایی را که با کسره می آیند می توان اضافه متممی نامید و آنها را از اقسام اضافه بیانی شمرد، مانند: رفتن به خانه، فرار از مدرسه و غیره.

یادآوری 2) اصولا مضاف الیه و صفت و شبه مضاف الیه کارشان محدود کردن معنی کلمات و تبدیل کردن اجناس منطقی است به انواع، بنابراین همه اضافه ها را می توان برگرداند به اضافه بیانی یا اضافه نوعی. مثلا زنگ مدرسه و کتاب هوشمند، نوعی زنگ و نوعی کتاب است.

شبه مضاف الیه:

شبه مضاف الیه گروه اسمی یا اسمی است که به وسیله حرف اضافه ای غیر از کسره، به اسم هسته خود مربوط می شود مانند: کار در مدرسه، کوشش برای صلح، رفتن بخانه. اسمی که شبه مضاف الیه دارد، شبه مضاف و ارتباط شبه مضاف و شبه مضاف الیه را شبه اضافه می نامیم.

شبه مضاف بیشتر اسم معنی و از جمله، مصدر و اسم مصدر است و شبه مضاف الیه می تواند با کسره نیز همراه باشد یعنی کسره پیش از حرف اضافه دیگر بیاید. بخصوص در مصدرها؛ مثال: رفتنِ بخانه، آمدنِ از مدرسه

جمع و مفرد بودن شبه مضاف:

گاهی شبه مضاف الیه به خصوص در مورد تبعیض، جمع می شود. مثل: بعضی از دانشجویان، یکی از کتاب ها.

حالت در گروه های شبه اضافی:

گروه شبه اضافی (مجموعه شبه مضاف و شبه مضاف الیه) ممکن است مسندالیه، مکمل یا متمم یا حالات دیگر داشته باشد.

مثال برای مسندالیه: کار در مدرسه مفید است.

مثال برای حالت مکملی: کار او کوشش برای صلح است.

یادآوری:

ممکن است اسمی هم مضاف الیه داشته باشد و هم شبه مضاف الیه مثل: "کوشش مردم برای صلح" که در اینجا "مردم" هم فاعل است و هم مضاف الیه و "برای صلح" شبه مضاف الیه است.

ممکن است اسمی چند شبه مضاف الیه داشته باشد بخصوص اگر مصدر باشد: دیدنِ او حسین را با حسن، کوشش برای صلح در جهان.

ادامه دارد....