تاریخ هفت هزار ساله ایران در نزدیکی کرج

درباره اهمیت این محوطه همین بس که از قدیمی ترین خشت های دست ساز بشر در اینجا یافت شده است. زمانی که سیدمحمد خاتمی، رئیس جمهور وقت، بحث گفت وگوی تمدن ها را در سازمان ملل مطرح کرد، خشتی از این محوطه را به سازمان ملل اهدا کرد که این روزها در ویترینی در تالار ورودی سازمان ملل قرار دارد.

نام این محوطه از نام روستای آن (روستای ازبکی) گرفته شده است. ظاهرا نام این روستا در دوران صفوی یوز بیگی بوده که با گذشت زمان به اوز بیگی و سپس به ازبکی تغییر نام یافت.

تپه اصلی این محوطه نیز ازبکی نامگذاری شده و تعدادی از تپه های اقماری این محوطه اسامی ترکی دارد: یان تپه به معنای (تپه کناری)، گوموش تپه به معنای (تپه نقره ای)، جیران تپه به معنای (تپه آهو ماده)، مارال تپه به معنای (آهوی نر) و دوشان تپه به معنای (تپه خرگوش).

محوطه باستانی ازبکی مهر سال 1352 به شماره 955 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. باوجود این تا اواخر دهه 70 اقدام چندانی برای کاوش و بررسی های دقیق این محوطه صورت نگرفت تا این که در فاصله سال های 80 تا 84 این محوطه در پنج فصل از سوی دکتر یوسف مجید زاده کاوش شد.

در کاوش ها بقایای دژی مادی در بالای تپه به دست آمد که از دل خاک سر بر آورد. برای حفاظت از بقایای این دژ خشتی، دیوارهای آن را با آجرهایی پوشانده اند تا آسیب کمتری به آن وارد شود.

مارال تپه

مارال تپه یکی از تپه های اقماری کوتاه در محوطه ازبکی است که حدود 50 متری غرب تپه ازبکی قرار دارد. بقایای اندک بر جای مانده و تدفین های گور خمره ای کودکان در بخشی از این تپه نشان می هد که مارال تپه در هر دو دوره هزاره چهارم و سوم مسکونی بوده است. این تدفین ها متعلق به افراد کم سن و سالی بود که بدن آنها براحتی درون خمره جای می گرفت و در بخش مسکونی زیر کف اتاق ها به خاک سپرده می شدند.

دژ مادی

بنای تقریبا سالمی روی تپه مرکزی محوطه ازبکی قرار دارد که از مهم ترین آثار دوره ماد در فلات مرکزی محسوب می شود. این بنا ویژگی های شاخصی از معماری نخستین فرمانروایان آریایی در ایران را به دست ما می رساند. این دژ دارای 17بخش است: باروی پیرامون دژ، حیاط بزرگ شرقی، انبار جنوبی، تالار بزرگ جنوبی، تالار شمالی در میانه غرب دژ، اتاق بزرگ سکودار، تالار معبد، اتاق نگهبانان، صندوقخانه، تاسیسات آشپزخانه ای و دروازه ورود به دژ.

از شواهد به دست آمده می توان گفت سقف های این دژ شبیه سقف های مناطق روستایی با تیر چوبی و لایه ضخیم کاهگل ساخته شده است. این بنا برای سکونت شخصیتی اداری مانند حاکم و فرماندار منطقه ساخته شده بود.

از آثار به دست آمده از دژ مادی می توان به سنگ های فلاخن برای محافظت از دژ، پیکره سنگی از یک مرد با کلاه مادی، پیکره ای از گل پخته، پیه سوز، بالا تنه یک اسب و دو بز کوهی از جنس سفال و ابزار و اشیای فلزی اشاره کرد.

جیران تپه

در جیران تپه که در جنوب محوطه ازبکی قرار دارد، بقایای سه دوره عمده فرهنگی پیش از تاریخ، عصر آهن و اسلامی شناسایی شد. گورهای متعلق به دوره های اسلامی و عصر آهن در لایه های سطحی تر و بقایای لایه های فرهنگی متعلق به دوره ای از فرهنگ های پیش از تاریخ فلات مرکزی، همزمان با چشمه علی و سیلک، در لایه های عمیق تر آن شناسایی شده است. وجود بقایای معماری عظیم از هزاره اول و دوم پیش از میلاد و گورستان های همزمان با آن در این دوران در جیران تپه، محوطه ازبکی را به یکی از نادرترین محوطه های شناخته شده عصر آهن تبدیل کرده است.

یان تپه

این تپه بیضی شکل با ظاهری بالش مانند در حدود یک کیلومتری غرب تپه مرتفع ازبکی واقع شده است. آثار معماری باقی مانده از ملات گل و خشت در این تپه و نحوه چیدمان دیوارها نشان می دهد، ساکنان فلات مرکزی ایران در این محوطه، مراحل نخستین معماری خشتی را پشت سر می گذراندند و هنوز به رموز و اصول صحیح آن پی نبرده بوده اند. وجود پاشنه های سنگی در، از آشنایی این مردم با فنون درسازی خبر می دهد.