روش های مختلف ارزشیابی پیشرفت تحصیلی (1)
خودارزیابی در آموزش
خودارزیابی به معنای آن است که دانش آموزان در امر ارزشیابی دخالت داده شوند و یاد بگیرند که به خود ارزشیابی بپردازند. در این زمینه معلمان باید فرصت هایی را برای دانش آموزان فراهم آورند تا آن ها بتوانند با انگیزه لازم ارتباط مشارکت جویانه ای نیز با معلم برقرار نمایند. خودارزیابی دانش هرچند هم که نتواند مطابق واقعیات صورت گیرد، اما در ایجاد جلب اعتماد بیش تر دانش آموزان به معلم و تقویت حس اعتماد به نفس در آن ها و احساس فضای مطلوب و به دور از هیجان و اضطراب زیان بار در امر ارزشیابی فوق العاده موثر خواهد بود، ضمن آن که این رویکرد متضمن نوعی آموزش و یادگیری غیر مستقیم نیز می باشد. خودارزیابی دانش آموزان به شیوه های متنوعی می تواند صورت گیرد.
از جمله تهیه سوالات پیشنهادی دانش آموزان برای امتحان که در واقع انعکاسی از علایق و توانایی های دانش آموزان نیز خواهد بود. در تکمیل این روش معلم باید با بررسی سوالات و جرح و تعدیل آن ها، مناسب ترین سوالات امتحانی را طراحی کند، به گونه ای که دانش آموزان پس از مواجهه با آن ها احساس نمایند که در واقع خود آن ها عوامل ارزشیابی بوده اند.
روش دیگر این که معلم با تهیه سیاهه رفتارهایی مناسب که در اختیار دانش آموزان قرار می دهد، از آن ها بخواهد که هر یک از آن ها براساس مندرجات، سیاهه خود را مورد ارزیابی و قضاوت قرار دهند تا بدین گونه به دانش آموزان فرصت تامل و تعمق در رفتارها و اعمالشان را داده باشد. بدیهی است نحوه عملکرد دانش آموزان در هر یک از این روش ها می تواند بازخورد مناسب و قابل توجهی را برای ارزشیابی های معلم از دانش آموزان فراهم آورد.
اغلب معلمان وقتی که به ارزشیابی شاگردان می اندیشند، فکرشان متوجه تعریف محدود انواع آزمون های کتبی و سوالات امتحانی می شود، ولی باید به خاطر داشت که بسیاری از ارزش گذاری های ما براساس مشاهده فعالیت هایی است که شاگردان در درون مدرسه انجام می دهند. مثلا هنگامی که وقت شناسی، انجام مطلوب فعالیت های آموزشی و یا احساس عدم امنیت شاگردی را در مقایسه با شاگردان دیگر می سنجیم، یا درباره حس همکاری آنان در فعالیت های آموزشی قضاوت می کنیم، یا ابتکار شاگردی را در حل مسائل جدید می ستاییم، همه و همه ارزشیابی هایی هستند که بر مشاهدات رفتار شاگردان در درون مدرسه و موقعیت های آموزشی استوار است. لذا اگر معلم خود را از قید ارزشیابی های کتبی و شفاهی معمول برهاند و روش های ارزشیابی را با روش های مختلف، عمق و محتوا ببخشد، بیش تر می تواند به اعتبار روش ارزشیابی خود متکی باشد و به آن اطمینان کند.
با توجه به مطلب گفته شده و انواع تغییراتی که در حیطه های مختلف یادگیری به وجود می آید، حداقل چهار روش ارزشیابی به شرح زیر پیشنهاد می شود که در این مقاله به شرح مورد اول خواهیم پرداخت.
ارزشیابی از طریق مشاهده
وقتی که از طریق مداخله حواس و به خصوص مشاهده، درباره رفتار و یا عمل معین یک فرد به بررسی و داوری بپردازیم، به روش مشاهده پرداخته ایم. مثلا هنگامی که واکنش دانش آموزی را در برابر دانش آموز زمین خورده ای می بینیم یا حالت بی تفاوتی او را در مقابل یک صحنه یا یک فعالیت آموزشی مورد بررسی قرار می دهیم و به قضاوت می نشینیم، در واقع از روش مشاهده استفاده کرده ایم.
انواع مشاهده
روش مشاهده ممکن است از جنبه های مختلف ممکن است مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد که مهم ترین آن ها عبارتند از:
الف) مشاهده از لحاظ تعمق و دقت - در جریان ارزشیابی، ممکن است مشاهده به صورت سطحی و یا عمقی انجام گیرد. در مشاهده سطحی، تکیه بر شناخت صفات ظاهری رفتار است. اما در مشاهده عمقی کوشش بر آن است که حقایق درونی فرد کشف شود.
ب) مشاهده از لحاظ خارجی یا داخلی بودن - اگر به مشاهده رفتار فرد در موقعیت های طبیعی بپردازیم، دو امکان وجود دارد: یا می توانیم از طریق مشاهده رفتارهای فرد در حین عمل خصایص او را ثبت کنیم و بعد بخواهیم به اظهار نظر و داوری درباره آن بپردازیم و یا آن که از خود فرد بخواهیم درباره مشخصات و خصوصیات خود، آن چنان که درک می کند گزارشی بدهد. بدین ترتیب دو تصویر کاملا متفاوت که یکی از خارج و دیگری از داخل تهیه شده است به دست می آید.
ج) مشاهده از لحاظ موقعیت - مشاهده ممکن است در موقعیت طبیعی صورت گیرد، یعنی می توان شاگرد را در وضع و موقعیت عادی خود مورد بررسی قرار داد. مثلا مجموعه فعالیت های دانش آموز در حیاط مدرسه و درون کلاس. مانند جهیدن، بازی کردن، همکاری کردن، تمرین های مختلف را حل کردن و غیره مورد مشاهده قرار می گیرد و ثبت می شود. ممکن است شاگرد یا شاگردان را در موقعیتی که برایشان به وجود آورده ایم بدون آن که خود آن ها از آن مطلع باشند، مورد مشاهده قرار دهیم. به چنین مشاهده ای مشاهده در موقعیت تصنعی گفته می شود.
د)مشاهده مستقیم یا غیر مستقیم - مشاهده ممکن است به طور مستقیم یا غیر مستقیم انجام گیرد. در مشاهده مستقیم، مشاهده کننده افراد را مستقیما زیر نظر می گیرد و به ثبت و بررسی حالات رفتاری آن ها می پردازد. در چنین حالاتی ممکن است شاگردان خود بدانند که در معرض مشاهده و آزمایش قرار دارند. در صورت آگاهی دانش آموزان از این جریان ممکن است رفتار واقعی خود را پنهان کنند و رفتاری تصنعی نشان بدهند. در مشاهده غیر مستقیم مشاهده کننده سعی می کند رفتار شاگرد یا شاگردان را در وضع طبیعی یا تصنعی مورد بررسی قرار دهد. در این نوع مشاهده افراد مورد مشاهده نمی دانند که در معرض مشاهده و ارزشیابی هستند. به کارگیری این روش، معلم را با حقایق و اسرار بیش تری آشنا می کند.
مزایا و محدودیت های روش مشاهده
مشاهده که یک روش ارزشیابی مبتنی بر واقعیت های زندگی و فعالیت های مستمر روزانه در آموزشگاه است، معمولا محاسن و محدودیت هایی دارد. از مزایای این روش می توان موارد زیر را ذکر کرد:
زمان این گونه ارزشیابی معمولا نامعین است، در نتیجه می تواند نشان دهنده فعالیت های طبیعی دانش آموزان باشد.
این قبیل ارزشیابی، در موقعیت هایی انجام می گیرد که به تناسب افراد مختلف متفاوت است. در نتیجه تفاوت های فردی را می توان در آن مورد توجه قرار داد.
شخصی که مورد ارزشیابی قرار می گیرد، اغلب از جریان ارزشیابی اطلاعی ندارد و در نتیجه رفتار تصنعی از خود نشان نخواهد داد.
برای همه گروه های آموزشی، در سنین و مراحل مختلف تحصیل قابل اجرا است.
محدویت های این روش عبارتند از:
اجرای چنین روشی مستلزم دقت و هوشیاری مداوم است و در نتیجه خسته کننده است.
امکان بررسی دقیق و همه جانبه نیست، چون مستلزم صرف وقت بسیار است.
امکان ایجاد موقعیت مناسب برای همه دانش آموزان فراهم نیست.
کیفیت برداشت، تعبیر تفسیر یک رفتار برای همگان یکسان نیست.
رفتارها با هم آمیختگی دارند و در برخی موارد بیان یک حالت یا رفتار و باز شناختن آن ها از هم ممکن نیست.
در هر صورت زمانی می توان راجع به نتایج مشاهده، تصمیمات جدی اتخاذ کرد که اولا مشاهدات در زمینه ای خاص مکرر انجام گیرد و ثانیا این نتایج به وسیله ابزارها و روش های ارزشیابی مورد تایید قرار گرفته باشد. بدیهی است بسیاری از قضاوت های عجولانه ای که ناشی از بی اطلاعی و ندانم کاری معلمان و مسئولان آموزشی است، ممکن است برخلاف عدالت و واقعیت باشد و موجب عواقب زیان باری شود.
در مقاله بعدی به شرح روش های دیگر ارزشیابی از جمله ارزشیابی کتبی و شفاهی و ارزشیابی از طریق انجام دادن کار خواهیم پرداخت.