راه قدس از كربلا می گذرد

عملیات رمضان

23 تیر 1361

قبل از آغاز عملیات رمضان، مسئولان و دست اندركاران ، به طور عمده دو مسأله اساسی را رویاروی خود داشتند: یكی تجاوز اسرائیل به جنوب لبنان و دیگری ورود به داخل خاك عراق. آنچه در لبنان رخ داد، اساسا بدون ارتباط با پیروزی های رو به گسترش نیروهای مسلح جمهوری اسلامی، پس از فتح خرمشهر، و نیز فراهم سازی زمینه های فشار به ایران و اختتام جنگ نبود، زیرا تأثیر پیروزی های ایران، اسراییل را از حضور نزدیك فلسطینی ها و شیعیان در كنار مرزهای شمالی خود به وحشت انداخت. اشغال مناطق مسلمان نشین شیعیان جنوب و اردوگاه های فلسطینی نیز، برای جلوگیری از وقوع انقلاب اسلامی در لبنان و سپس سرایت آن به فلسطین اشغالی بود. در نتیجه ، اولا امریكا باید  در برابر پیروزی های جمهوری اسلامی واكنش نشان می داد و قدرت خود را به نمایش می گذاشت و ثانیا، انقلاب اسلامی برحسب هویت خود، به هیچ وجه  نمی توانست مسائل خاورمیانه، به ویژه رژیم اشغالگر قدس را نادیده بگیرد، ثالثا، عراق كه پس از فتح خرمشهر احساس شكست می كرد قطعا می توانست با بهانه قرار دادن مساله حمله اسراییل، ادامه جنگ را به زیر سؤال ببرد.

پس از فتح خرمشهر ، دست اندركاران جنگ، طراحی عملیات رمضان را در دست داشتند. لیكن پیشامد بحران تجاوز اسراییل به جنوب لبنان ، در سال 1360 (مصادف با 1982 م) همگان را متوجه لبنان كرد. از سوی دیگر، پیش بینی می شد كه جای پا و حضور مناسب جمهوری اسلامی ایران در لبنان ،  پس از حل عاجل مسائل جنگ، گسترش و توسعه خواهد یافت و انقلاب اسلامی در مرحله جدید، به گونه ای جدی تر و اساسی تر با اسراییل و امریكا درگیر خواهد شد .

نگرش یاد شده نسبت به مسائل لبنان و فروكش كردن تب و تاب انجام عملیات، آن هم در خارج از مرزها، و در خاك عراق، به ویژه پس از فتح خرمشهر، طبعا خطرات فزاینده ای را برای جنگ و انقلاب در پی داشت. به عبارت دیگر، این وضع، بیم گرفتاری ایران در دام استكبار جهانی را می داد.

در این مرحله، امام خمینی (ره) با تبیین استراتژی «راه قدس از كربلا می گذرد» جهت اصلی تحركات و اقدامات اساسی جمهوری اسلامی را ترسیم فرمودند.

دلایل ورود به داخل خاك عراق

گذشتن از مرزها و ورود به خاك عراق، پس از دفع تهاجم، از نظر اعتقادی برای نیروهای رزمنده ، ابهامی نداشت، زیرا كه عقب نشینی سراسری دشمن در پی شكست های سنگینی كه متحمل شده بود، به منظور معطل نمودن ایران و ایجاد شرایط نه صلح نه جنگ صورت گرفته بود.

لازمه حفظ و گسترش، ابتكار عمل و برخورد داری از روحیه تهاجمی، جهت اعاده حقوق ایران، ادامه جنگ و ورود به داخل خاك عراق را ضروری می ساخت. لذا، به دلایل زیر این عملیات طراحی شد:

1-  پس از تجاوز اسراییل به جنوب لبنان و عقب نشینی سراسری عراق از مناطق اشغالی، كشورهای مرتجع منطقه، طی نامه هایی كه با مسئولان جمهوری اسلامی رد و بدل كردند، عملا در صدد برآمدند تا حقوق حقه جمهوری اسلامی را نادیده گرفته، نسبت به موقعیت برتر ایران از خود بی اعتنایی نشان دهند. ورود به خاك عراق، در حقیقت، پایان دادن به این گونه نگرش ها بود.

2-    تنبیه صدام به عنوان متجاوز ، تا زمینه های هر گونه تجاوز به مرزهای جمهوری اسلامی، در آینده، از میان برداشته شود.

3-  استراتژی «راه قدس از كربلا می گذرد» بر تداوم عملیات تا حل نهایی مساله جنگ تكیه داشت و تلویحاً این نكته را نیز مطرح می كرد كه انقلاب اسلامی از این طریق می تواند برخورد جدی با غرب  داشته و مبارزه با اسراییل را تدارك بخشد.

4-  با توجه به این كه هدف غرب، متوقف ساختن نیروها در مرز بود ، این توقف جز گرفتار شدن در یك دام، معنای دیگری نداشت. زیرا، دشمن، با فرصت سه ماهه ای كه به دنبال حمله اسراییل به جنوب لبنان به دست آورد، مناسب ترین خطوط پدافندی را در نوار مرزی، متكی بر عوارض طبیعی، ایجاد كرد و در نتیجه، خطوط جدیدی بر نیروهای ایران اسلامی تحمیل شد، كه  برای پدافند مناسب نبود و طبعا در معرض آسیب پذیری قرار داشت.

تهدید شهر بصره:

عملیات رمضان بر این اساس  طراحی شد كه با حضور قوای نظامی ایران در پشت رودخانه دجله و اروند ، و تسلط بر معابر وصولی بصره، عملا از نظر سیاسی – نظامی موقعیت مناسبی برای جمهوری اسلامی فراهم آید تا غرب  تن به تغییرات سیاسی در عراق بدهد  .

موقعیت منطقه عملیاتی شهر بصره:

منطقه عملیاتی رمضان، محصور بود بین یك زمین مثلث شكل به وسعت 1600 كیلومتر مربع  كه از شمال به كوشك و طلائیه (پاسگاه های مرزی ایران در جنوب هویزه) و حاشیه جنوبی هورالهویزه به طول 50 كیلومتر و از غرب به رودخانه اروند (كه از نقطه تلاقی رودخانه دجله و فرات به نام القرنه شروع می شد تا شلمچه در غرب خرمشهر) به طول 80 كیلومتر و از شرق به خط مرزی شمالی –   جنوبی از كوشك تا شلمچه به طول 60 كیلومتر منتهی می شد ،  بر روی رودخانه اروند . در  این قسمت ، چهار پل (دو پل در منطقه نشوه و دو پل در منطقه تنومه) واقع شده است كه در جنوب غربی این رودخانه، شهر صنعتی و بندری بصره قرار دارد.

دشمن تا قبل از آزادی خرمشهر، در شرق بصره مواضع مستحكمی نداشت: لیكن در فرصتی كه بر حسب حضور فكری نیروهای خودی در لبنان و تأخیر در انجام عملیات رمضان  به دست آورد، تغییرات مهمی را كه قسمت اعظم آن، مبتنی بر تجارب به دست آمده از عملیات های گذشته بود، به وجود آورد. احداث خاكریزهای مثلثی، كه طراحان و مبتكران اصلی آن در گذشته اسراییلی ها بودند، ایجاد كانالی به طول 30 كیلومتر و عرض یك كیلومتر كه مختص به امر پرورش ماهی بود ( با پمپاژ آب ) ، احداث موانع ، كمین و سنگرهای تیربار، به عنوان موانع بازدارند، در مقابل تعرض به سمت بصره ، آماده  گردید . از طرف دیگر، دشمن قسمت جنوبی منطقه كه مقابل شلمچه است، آب رها كرد ، تا مانع از عبور شود.

جمعیت بصره، كمتر از یك میلیون نفر است و دارای پالایشگاه، كارخانه عظیم پتروشیمی، واحد تصفیه گاز طبیعی، و كارخانه های صنعتی دیگر می باشد. هم چنین بخش تنومه ، در نزدیكی بصره، قرار دارد، كه در سرزمین باتلاقی شمال آن، عظیم ترین منابع نفتی عراق نهفته است، ضمنا جاده مواصلاتی بغداد به كویت، به نام صفوان، كه دارای اهمیت استراتژیك است و تداركات اصلی و تسلیحات و مهمات نظامی دشمن از آن مسیر صورت می گرفت، از جنوب بصره عبور می كند و پس از گذشتن از شهر مرزی صفوان در خاك كویت امتداد می یابد.

ماموریت و طرح مانور:

محدوده منطقه این عملیات از كوشك، در شمال، آغاز می شد و تا رودخانه اروند، در جنوب، امتداد داشت. در این محدوده، از چهار محور یا چهار قرارگاه عملیاتی به منظور انهدام نیروهای سپاه سوم و تامین خط رودخانه اروند اقداماتی انجام  می شد. مساله مهم در این عملیات، ضرورت هماهنگی در پیشروی قرارگاه ها از محورهای مختلف و حفظ جناحین بود كه با اتكا به تلاش های مهندسی، امكان پذیر بود.از آن جا كه در منطقه شرق اروند، عقبه دشمن فقط متكی به چهار پل در «نشوه» و «تنومه» بود، پیش بینی می شد كه در صورت سرعت عمل و رعایت غافلگیری ِ توأم با پیشروی مناسب ، نیروهای زیادی از دشمن به اسارت درآیند و در عمل، چیزی نظیر (عملیات ثامن الائمه)، تكرار شود. ضمنا نیروی تك كننده، متشكل از ارتش و سپاه و در مجموع، عبارت بودند از:

«10 تیپ به اضافه» از سپاه و «2 لشكر و یك تیپ به اضافه» از نیروی زمینی ارتش.

شرح عملیات (مراحل اول تا پنجم)

عملیات رمضان، طی پنج مرحله از تاریخ 23/4/61، با رمز یا صاحب الزمان ادركنی در ساعت 21:30 آغاز شد و به مدت 15 روز به طول انجامید.

مرحله اول:در این مرحله، سه قرارگاه از سه محور با دشمن درگیر شدند، در جناح شمالی، دو تیپ به اضافه سپاه و یك تیپ از ارتش، به علت وجود موانع و استحكامات مثلثی شكل و میادین مین، نتوانستند با سرعت عمل كنند و با نزدیك شدن روشنایی صبح، عملیات متوقف شد.

در محور میانی (شمال پاسگاه زید)، سه تیپ به اضافه سپاه و یك لشكر از نیروی زمینی ارتش شركت داشتند و توانستند مقداری پیشروی كنند، لیكن به استحكامات مثلثی شكل نرسیدند.

در محور جنوبی (جنوب پاسگاه زید) چهار تیپ به اضافه  سپاه و دو تیپ از ارتش، با سرعت چشمگیر تمامی مواضع دشمن را در هم كوبیده ،  تا عمق 30كیلومتری پیشروی ، و خود را به نهر كتیبان ، در شرق اروند و كانال ماهیگیری  رساندند و توانستند به قرارگاه فرمانده لشكر 9 زرهی برسند و آن را منهدم و از آب كانال ماهی گیری و از نهر كتیبان وضو سازند و به قدری به بصره نزدیك شدند كه به راحتی چراغ های شهر را مشاهده می كردند. با وجود موفقیت به دست آمده در این محور، چون جناح راست تأمین نشده بود و پاكسازی كامل نیروها و موانع دشمن صورت نگرفته بود، لذا با روشن شدن هوا، دشمن، با یك لشكر زرهی فشار اصلی را وارد كرد و در نتیجه تأمین منطقه میسر نشد.

طی این عملیات، 85 تانك و نفر بر و 12 توپ دشمن منهدم، و 71 تانك و نفربر به غنیمت گرفته شد و 2700 تن از عناصر دشمن كشته و زخمی و 850 تن  به اسارت در آمدند.

مرحله دوم:

مرحله دوم عملیات، از محور میانی (جنوب پاسگاه زید) با همان یگان های مرحله اول، به اضافه یك یگان قوی از سپاه ، با تقویت دو تیپ در تاریخ 25/4/1361، آغاز شد. در این مرحله هدف عمده، استفاده از سر پل به دست آمده (در داخل خاك عراق به وسعت 60 كیلومتر مربع)، و گسترش و توسعه آن تا كانال ماهیگیری (جلوی بصره) بود، كه در صورت دستیابی به آن، فاصله تا بصره از 20 كیلومتر به 12 كیلومتر تقلیل می یافت.نظر به این كه دشمن، در فاصله زمانی دو مرحله مجددا در عمق خاك خود میادین مین ایجاد كرده بود و  به علت عدم پاكسازی كامل و الحاق جناحین، تلاش نیروهای خودی به سرانجام مطلوبی منتهی نشد؛ اما تلفات نسبتا زیادی به دشمن وارد آمد. 116 تانك و نفربر و 51 دستگاه خودرو دشمن منهدم، و 15 تانك و نفربر به غنیمت گرفته شد و 700 تن از افراد دشمن كشته و زخمی شدند.

مرحله سوم :

به دنبال  تهیه عكس هوایی  از منطقه، مشخص شد كه دشمن، نیروهای زرهی خود را با تجمعی بسیار وسیع، آرایش داده است و احتمالا مبادرت به پاتك خواهد كرد. براین اساس ، مرحله سوم عملیات، به منظور انهدام تجهیزات زرهی (تانك و نفربر) تدبیر شد، لذا، از شركت نیروهای زرهی در رویارویی خودداری و از نیروهای پیاده و مجهز استفاده شد تا با هر زره پوشی كه مواجه شوند،  آن را  منهدم كنند.بدین ترتیب، عملیات از محور میانی (جنوب پاسگاه زید) با همان نیروهای مرحله دوم، به اضافه سه تیپ، تقویت شد و در تاریخ 30/4/61 آغاز گردید ،  در همان ساعات اولیه  عملیات ، به صورتی چشمگیر ، خطوط دشمن در هم شكسته شد و با انهدام بخش وسیعی از تجهیزات دشمن، در زمینی در هم شكسته شد و با انهدام بخش وسیعی از تجهیزات دشمن، در زمینی به وسعت 180 كیلومتر مربع، پیشروی ادامه یافت. در این عملیات، نزدیك به 700 تانك و نفربر دشمن منهدم شد؛ 14 تانك و نفربر به غنیمت گرفته شد و 2100 تن از نیروهای دشمن كشته و زخمی شدند و 259 نفر به اسارت در آمدند. قابل ذكر است كه در میان تانك های انهدامی دشمن، 16 تانك مدرن و پیشرفته تی – 72 به چشم می خورد، كه 4 تانك از آن نوع نیز به غنیمت گرفته شد.

مرحله چهارم:

در تاریخ 1/5/61، قرارگاه محور جنوبی عملیات (شلمچه) با 2 تیپ به اضافه از سپاه و یگانی از ارتش به صورت ادغامی وارد عمل شدند. لیكن به دلیل هوشیاری دشمن و موانع و استحكامات قابل توجهی كه وجود داشت، عملا امكان عبور از خط فراهم نیامد.

مرحله پنجم:

تلاش اصلی در مرحله پنجم عملیات  كه در تاریخ 6/5/61 انجام گرفت، معطوف به محور شمالی پاسگاه زید، در حد فاصل دژ مرزی عراق و خاكریزهای مثلثی دشمن شد. طی این مرحله، هفت تیپ تقویت شده از سپاه و دو تیپ از ارتش شركت داشتند. در آغاز درگیری، همه چیز طبق روال پیش می رفت. در نتیجه نیروهای خودی توانستند، گذشته از پاكسازی و الحاق، خاكریزی مناسب و دوجداره در جناح شمالی احداث كنند، اما از آن جایی كه دقت كافی در احداث خاكریز نشده بود، دشمن توانست پنج كیلومتر در آن رخنه كند. در این فاصله نیروها نزدیك به 48 ساعت در مواضع به دست آمده، مستقر شدند و امكانات پشتیبانی رزمی و خدماتی به جلو منتقل شد و چون دشمن در مرحله پیشین ، ضربات اساسی متحمل شد بود، تحرك عمده ای نشان نداد، لیكن علی رغم این كه عملیات تا آستانه تثبیت پیش رفته بود، طی بررسی كه به عمل آمد، ادامه حضور نیروها به مصلحت دیده نشد.

در مرحله پنجم، 130 تانك و نفربر دشمن، منهدم و 11 تانك و نفربر به غنیمت گرفته شد و 800 تن از نیروهای دشمن كشته و زخمی شدند.

در عملیات رمضان ، آماركلی تلفات و خسارات به دشمن، عبارت بود از:

هواپیمای سرنگون شده: 5 فروند.

انهدام تانك و نفربر: 1097 دستگاه از انواع مختلف.

نفرات كشته و زخمی :  7400 نفر.

افراد اسیر: 1315 نفر.

ضمنا 4 لشكر و 3 تیپ زرهی دشمن ، بین 20درصد تا 60 درصد  منهدم شدند و 9 تیپ پیاده دشمن نیز بین 20 درصد تا 100 درصد خسارت و تلفات را متحمل گردیدند.