گلوله‌های خشم نوجوان
با پرخاشگری نوجوانم چه کنم؟ در مقابل رفتارهای نامناسب او چگونه باید عکس‌العمل نشان دهم؟ چه رفتاری داشته باشم، بهتر و کارساز است؟ او را تنبیه کنم یا بی‌توجه باشم؟! و...
احساس خشم و رفتارهای پرخاشگرانه، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های دوران نوجوانی است. منظور از پرخاشگری، رفتار ناخوشایندی است که باعث آسیب‌های عاطفی، روانی یا جسمانی به خود یا دیگران و اشیاء می‌شود. گاه پرخاشگری به صورت رفتارهایی مثل هل دادن، لگد زدن، مشت زدن، کتک زدن، یا تخریب اموال و دارایی‌های دیگران، خود را نشان می‌دهد و گاه به صورت کلامی مثل فحش و ناسزا گفتن، داد و فریاد کردن و... بروز می‌کند.
پرخاشگری مستقیم، آسیب آشکاری است که به دیگران وارد می‌شود، مثل کتک زدن برادر کوچک‌تر. اما پرخاشگری غیرمستقیم مثل مسخره کردن و تحقیر و طرد دیگران، شایعه درست کردن در مورد دیگران و... به شکلی موذیانه به دیگران آسیب‌های روانی- عاطفی وارد می‌کند. در پرخاشگری خصمانه، هدف اولیه پرخاشگر، آسیب وارد کردن به دیگران است، زیرا فرد پرخاشگر از درد و رنجی که قربانی می‌کشد، لذت می‌برد. اما در پرخاشگری وسیله‌ای، فرد برای به‌دست آوردن چیزی که می‌خواهد، پرخاشگری می‌کند، مثلاً نوجوانی که با داد و فریاد و فحش دادن قصد دارد خودش اجازه رفتن به خانه دوستش را از والدین بگیرد، پول بگیرد، از خانه بیرون برود و...
با این همه لازم است بگوییم گاهی احساس خشم و ابراز آن، مفید است؛ مثلاً، ابراز خشم در برابر بی انصافی و یا به هنگام تضییع حق و حقوق ممکن است مانند تلنگری باشد که دیگران را متوجه اشتباهاتشان کند. یا گاهی با تخلیه هیجانات منفی به‌صورت خشم، می‌توان از اضطراب و افسردگی پیشگیری کرد یا با ابراز خشم، می‌توان دیگران را متوجه ناراحتی و نارضایتی خود کرد و...
با این وصف، لازم است به نوجوان حق دهیم تا مانند همه افراد، انسانی خشمگین شود و خشم خود را ابراز کند. اما در عین حال باید بین رفتار خشمگینانه و رفتار پرخاشگرانه تمایزی قائل شویم. به نظر می‌رسد هنگامی که رفتار خشمگینانه تداوم پیدا می‌کند یا شدت آن افزایش می‌یابد و باعث آسیب دیگران می‌شود یا سازگاری فرد را با موقعیت از بین می‌برد، باید آن رفتار را به عنوان رفتار پرخاشگرانه در نظر بگیریم. اکنون بیایید تلاش کنیم به این سوال مهم که گاه والدین از خود می‌پرسند، پاسخ دهیم:
با پرخاشگری نوجوانم چه کنم؟ در مقابل رفتارهای نامناسب او چگونه باید عکس‌العمل نشان دهم؟ چه رفتاری داشته باشم، بهتر و کارساز است؟ او را تنبیه کنم یا بی‌توجه باشم؟! و...
راهکارهای آموزشی
به منظور پیشگیری از رفتار پرخاشگرانه یا اصلاح آن، در نخستین گام توصیه می‌شود پیش از هر اقدامی، به اصلاح روابط خانوادگی خود بپردازید؛ زیرا تجارب کلینیکی و مشاوره در این زمینه به کرات موید این مهم است که بسیاری از والدین، ناآگاهانه و ندانسته محیطی را فراهم می‌آورند که پرخاشگری را در فرزندشان ایجاد نموده و تداوم می‌بخشند.
در دومین گام، پیشنهاد می‌شود روش‌های مواجهه با نارضایتی و تعارض را در خانواده خود شناسایی کنید. بهتر است از خود این پرسش را داشته باشید که شیوه معمول مطرح کردن گله و شکایت اعضای خانواده شما چگونه است؟ به دیگر سخن، بررسی و مشخص کنید که خانواده شما به هنگام نارضایتی به کدام یک از این موارد رفتار می‌کنند:
ابراز ناراحتی و دلخوری در خانواده شما این‌گونه است که به یکدیگر طعنه بزنید، تحقیر کنید، پرخاشگری نمایید یا این که اجازه می‌دهید همه تعارض‌ها و نارضایتی‌های خانوادگی، در جلسه‌ای آرام و به دور از سرزنش و انتقاد، گفته و شنیده شود؟!
* برای افراد خانواده، فرصت‌هایی فراهم آورید که با یکدیگر و کنار هم کار یا تفریح کنند.
* هنگام برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری راجع به مقررات خانواده، تا آنجا که ممکن است از نوجوان خود نظرخواهی کنید، عقاید او را محترم بشمارید و در صورت لزوم، آن‌ها را به‌کار گیرید.
* در جوی دوستانه و محترمانه به گفت‌وگو بنشینید و با صراحت، راجع به مسئولیت‌ها و محدودیت‌های نوجوان، گفتمان کنید. در ضمن، مطمئن شوید وی وظایف خود را درک کرده و پیامدهای انجام ندادن وظایف را نیز به خوبی متوجه شده است، گاهی نوجوان به این دلیل پرخاشگری می‌کند که می‌داند رفتار پرخاشگرانه‌اش هیچ پیامد بدی ندارد.
* اندیشه‌های مغایر با اندیشه خودتان را بشنوید، حتی نوجوانتان را به بیان آن‌ها تشویق کنید. قطعاً شما با این رفتار مدبرانه، با یک تیر دو نشان زده‌اید، از یک سو به او تفهیم کرده‌اید که او را به رسمیت می‌شناسید و برایش ارزش قائلید و از سوی دیگر به طور غیرمستقیم نشانش می‌دهید که تأیید و دوست داشتن او را منوط به اجرای بی‌چون و چرای فرامین خود نمی‌دانید.
* تشویق و تنبیه نوجوان، همچون دوران کودکی، حائز اهمیت است. به رفتارهای مطلوب و پسندیده او توجه کنید و با تحسین و تشویقتان، رفتار او را تقویت کنید، همچنین رفتارهای منفی او را تنبیه کنید (محروم کردن یا حذف موقتی خواسته یا چیزی که مورد علاقه نوجوان است، بهترین نوع از تنبیهات ملایم متنبه‌کننده است).
* گاهی نوجوان به اشتباه تصور می‌کند که پرخاشگری، مترادف با ابراز وجود بالای اوست و مبادرت به انجام آن را نه‌تنها ناشایست نمی‌داند؛ بلکه امتناع از انجام آن را بد تلقی می‌کند. بنابراین بر شما والدین واجب است که تفاوت پرخاشگری و ابراز وجود را برای نوجوان خود مشخص کنید و شیوه‌ها و راهکارهای صحیحی را نیز برای ابراز وجود به او آموزش دهید.
* نقش بازی کردن، ترفند دیگر درمانی است که والدین و نوجوان می‌توانند برای بهبود پرخاشگری از آن بهره گیرند. مثلاً او نقش نوجوان پرخاشگر را بازی کند و شما نقش پدر یا مادر آن نوجوان را یا برعکس (شما نقش یک نوجوان پرخاشگر را بازی کنید و نوجوانتان نقش پدر یا مادر آن نوجوان را)؛ سعی کنید صادقانه و حقیقی بازی کنید به نحوی که خود نیز آن را تصنعی و ساختگی نپندارید و در پایان بازی، احساسات و افکار خود را که حین بازی در نقش‌های مختلف داشتید، با نوجوانتان در میان بگذارید و متقابلاً احساسات و افکار او را هم جویا شوید. کشف و آشنایی با احساسات و افکار نوجوان، مسیر مقابله و پیشگیری از رفتار پرخاشگرانه را برایتان هموار خواهد کرد.
* هنگام تماشای فیلم‌ها و بازی‌های رایانه‌ای خشونت‌آمیز، با نوجوانتان بحث‌های دوستانه‌ای راه بیندازید و دلایل پرخاشگری شخصیت فیلم و اثرات پرخاشگری آن‌ها بر جسم و روان دیگران را از نوجوان جویا شوید. بسیار نکو است اگر او را تشویق کنید که در مورد روش‌های متفاوتی که می‌توان درگیری و تعارض را بدون توسل به پرخاشگری حل کرد، صحبت کنید. به این ترتیب به کمک این بحث‌های دوستانه و همفکری و همکاری با هم در تفسیر پدیده‌ها و رفتارها می‌توانید اخلاق و ارزش‌های اخلاقی را در نوجوان خود پرورش دهید.
* روزانه نیم ساعت همراه فرزند نوجوان خود بدوید یا پیاده‌روی تند کنید یا بنابر علاقه او، وی را در کلاس‌های ورزشی ثبت‌نام کنید تا بتواند انرژی روزافزون خود را به شکلی سالم تخلیه کند.
* با کمک گرفتن از مشاور و روان‌شناس، تلاش کنید نگاه خصمانه و بدبینانه نوجوان خود را نسبت به دیگران و دنیا اصلاح کنید و رفتار پرخاشگرانه وی را که ماحصل آن دیدگاه ناموجه است، کاهش دهید.
نسرین صفری - روان‌شناس بالینی
