خشم در پشت نقاب
« دیروز رفتارش دوستانه و خوب بود ولی امروز اخم کرده و ازم دوری میکنه، هر روز یه مدلی است، وقتی با او معاشرت میکنم احساس میکنم با یک غلتک عاطفی دارم معاشرت میکنم که ممکنه فردا متفاوت از امروز بشه، حتی وقتی میخواهم از علت ترشروییهایش بپرسم جواب درستی نمیده، یعنی اغلب اوقات جوابی نمیده و به همین خاطر من هم صحبت را ادامه نمیدم. حرف و عملش هم یکی نیست، همیشه یک جور حرف میزنه و یک جور دیگه عمل میکنه».
جملات بالا شرح حال کوتاهی از فردی است که منفعل- پرخاشگر نامیده میشود. پرخاشگری منفعلانه شامل طیف وسیعی از رفتارهایی است که برای ابراز غیر مستقیم خشم و عواطف منفی به کار میرود. در ادامه 10 عبارت معمول را که منفعل - پرخاشگران به وفور در تعاملات روزمره از آنها استفاده میکنند بیان خواهیم کرد. آشنایی با این عبارات به ما کمک میکند تا این افراد را بشناسیم و از خودمان در برابر خشم پنهان آنها محافظت کنیم.
1. "من عصبانی نیستم":
انکار خشم، رفتاری بسیار متداول در افراد منفعل- پرخاشگر است. این افراد همیشه احساس خشمشان را پنهان میکنند، حتی وقتی که خون خونشان را میخورد باز هم اصرار دارند به دیگران بگویند که «من عصبانی نیستم».
2. "خوب است، بد نیست":
فکری که پرخاشگری انفعالی را در فرد بر میانگیزد این است که ابراز مستقیم خشم زندگی را بدتر خواهد کرد، به همین دلیل فرد منفعل- پرخاشگر در مواردی هم که نامطلوب او است باز هم از اصطلاحاتی مانند «خوب است و بد نیست» استفاده میکند تا بدین ترتیب بتواند هیجانات واقعی خود را پنهان نگه دارد، اما همین فرد که اکنون درباره مسئلهای نظر مساعد یا نسبتاً مساعد داده است فردا با اخم، قهر و ترشرویی نسبت به آن رفتار میکند. 3. "انجام میدهم":
افراد منفعل- پرخاشگر به این رفتار شهرهاند که اگر تقاضایی از آنها بشود زبانی میپذیرند و میگویند «انجام میدهم» اما در عمل آن را انجام نمیدهند. این رفتار نیز، راه دیگری برای ابراز غیر مستقیم خشم آنها است.
4. "من که نمیدانستم منظورت همین حالاست":
افراد منفعل پرخاشگر استاد به تعویق انداختن و امروز و فردا کردن هستند. البته همه ما گاهگاهی در کارهایمان تعلل میکنیم اما معمولاً این رفتار محدود به کارهایی است که علاقهای به آنها نداریم. این در حالی است که افراد منفعل-پرخاشگر به تعلل کردن به عنوان راهی برای ناکام کردن دیگران و یا راحت شدن از شر انتظارات دیگران بدون اینکه به طور مستقیم آنها را رد کنند تکیه دارند.
5. "شما هر چیزی را بی نقص میخواهید":
یک راهبرد پیچیدهتر برای انفعال - پرخاشگری انجام دادن به موقع کارها اما به صورت غیرقابل قبول است. برای مثال یک دانش آموز تکالیفش را به موقع انجام میدهد اما آنقدر نامرتب مینویسد که قابل خواندن نیست، یا شوهری که میداند همسرش کله پاچه دوست ندارد برای او یک دست کله پاچه فوقالعاده تهیه میکند، یا کارمندی کاری را برای شرکت متبوعش انجام میدهد که هزینه زیادی را به شرکت تحمیل کرده و فایدهای برای آن نداشته است. در همه این مثالها فرد منفعل - پرخاشگر درخواست خاصی را پذیرفته اما عمداً آن را به شکلی غیر کارآمد انجام داده است. زمانی هم که از فرد توضیح خواسته میشود از کارش دفاع میکند و با گفتن « این شما هستید که همه چیز را صد در صد کامل میخواهید» دیگران را به داشتن معیارهای سختگیرانه یا تمامخواهانه متهم میکند.
6. "فکر میکردم که خودتان میدانید":
گاهی انفعال- پرخاشگری با منتقل نکردن اطلاعاتی که میتواند از وقوع یک مشکل برای فردی دیگر پیشگیری کند خود را نشان میدهد. در این وضعیت فرد در حالی که از دردسری که برای طرف مقابل ایجاد شده است لذت میبرد با بیان «فکر میکردم خودتان میدانید» از کم کاری خود دفاع میکند.
7. "خوشحال میشوم بتوانم کمکی بکنم":
به طور حتم با این افراد در مراکز و مۆسسات و ادارات به وفور برخورد داشتهاید. یک متصدی که به ظاهر هم پاسخگو و مۆدب به نظر میرسد درخواست شما را میشنود و بعد ضمن اظهار «خوشحال میشوم بتوانم کمکی بکنم» شما را مطمئن میکند که تا فلان روز مشکلتان را حل خواهد کرد. با فرا رسیدن روز موعود و باقی ماندن مشکل، بالإجبار دوباره به متصدی مذکور مراجعه میکنید و دوباره همان رفتار به ظاهر پاسخگو را میبینید. این وضعیت تا مدتی ادامه پیدا میکند و کم کم به این نتیجه میرسید که این متصدی علیرغم رفتار همکارانه هر بار تقاضای شما را در سطل زباله بایگانی میکند. در این حالت آن فرد در حالیکه به بد رفتاری هم متهم نیست (چرا که هر بار با لبخند زدن و اطمینان دادن نسبت به حل مشکل که هر دو رفتارهای اجتماعی مقبولی هستند) خشم خود را نشان میدهد. 8. " نسبت به بضاعتتان (سنتان، درآمدتان، ظاهرتان، تحصیلاتتان، طبقه اجتماعیتان و...) خیلی خوب هستید":
تعریف کردن از دیگران رفتاری است که از لحاظ اجتماعی پسندیده و مقبول است. اما افراد منفعل- پرخاشگر کنایه را چاشنی تعریف و تحسین خود از دیگران میکنند و از این طریق خشمشان را نسبت به دیگری ابراز میکنند. به عنوان مثال اگر شما یک بانوی میانسال باشید یا مردی مجرد، بلند قد و لاغر اندام، فرد منفعل پرخاشگر ممکن است تعاریفی این چنین نثارتان کند: « ناراحت نباش، مطمئنم شما با همین سن و سال هم میتوانی جلوتر از نوههایت به قله کوه برسی» یا « دختران زیادی هستند که از مردهای نی قلیانی خوششان میآید».
9. "داشتم شوخی میکردم":
مثل تعریفهای کنایهآمیز، شوخیهای کنایهآمیز هم ابزاری شایع برای ابراز غیر مستقیم خشم در افراد منفعل - پرخاشگر است. حال اگر طرفِ مقابل رنجش خود را از این شوخیها اعلام کند، فرد منفعل- پرخاشگر با بیان «فقط داشتم با شما شوخی میکردم» خود را قربانی یک سوءتفاهم نشان میدهد.
10. "چرا اینقدر ناراحت شدی؟":
فرد منفعل - پرخاشگر در حین ابراز غیرمستقیم خشم به دیگران به نحوی استادانه خونسردی خود را حفظ میکند و وقتی طرفِ مقابل رنجیده میشود و از او در مورد رفتارش توضیح میخواهد ادعا میکند که واکنش او بیمورد است و دلیلی برای اینهمه ناراحتی وجود ندارد. در واقع منفعل - پرخاشگران از اینکه دیگران را در موقعیتی قرار بدهند که خونسردیشان را از دست بدهند و بعد آنها را بخاطر از کوره در رفتنشان بازخواست کنند لذت میبرند.
راحله فلاح
بخش خانواده ایرانی تبیان