اضطراب امتحان و عملکرد مشاوران در مواجهه با آن

اضطراب امتحان:

دراین جا ابتدا ما باید با دو واژه اضطراب و امتحان آشنا شویم.

اضطراب چیست؟

اضطراب احساس نا خوشایندی است که در مواجهه با موقعیت های تهدید کننده به وجود می آید و معمولاٌ به حالتی عاطفی که حاصل نگرانی و آشفتگی است مربوط می شود.

امتحان چیست؟

امتحان یا آزمون عملی است که به وسیله آن افراد مختلف غربال و درجه بندی می شوند و افرادی که بهتر باشند برای منظور خاصی انتخاب می گردند.

اضطراب امتحان چیست؟

حالت ناخوشایندی است که در هنگام اجرای امتحان به صورت های مختلفی از درجات کم تا شدید در فرد به وجود می آید و می تواند هم نقش مثبت در موقعیت فرد داشته باشد و هم می تواند نقش منفی در موقعیت فرد بر جای گذارد.

اثرات مثبت اضطراب امتحان:

حقیقت این است که میزان کمی از تنش و فشارهای ضعیف روانی همراه با انگیزه مثبت برای پیشرفت در زندگی لازم است. اگر هیچ گونه تنش و استرسی نداشته باشیم؛ ممکن است برای امتحان تلاش نکنیم. هر چه آرزوها و اهداف بزرگتری داشته باشیم میزان اضطراب ما نیز ممکن است بیشتر باشد امًا تا حدی که مزاحم پیشرفت ما نباشد.

اثرات منفی اضطراب امتحان:

اگر میزان تنش و استرس درونی از حد معینی (که برای هر فرد متفاوت با دیگری است، بگذرد؛ مانند سدّی بر سر راه فرد  قرار گرفته و مانع تمرکز حواس می شود و خستگی ذهنی و روانی زیادی را به فرد تحمیل می کند. به همین دلیل برای آگاه از اضطراب نا متعادل خود، باید علائم و نشانه های اضطراب را بدانیم.

علائم اضطراب:

علائم اضطراب را به دو دسته تقسیم می کنند:

فیزیکی: تپش قلب، تنفس سریع، کم اشتهایی یا پر اشتهایی، تهوع، بی خوابی، تکرر ادرار، سرخی صورت، فشارخون، تعریق،لکنت زبان،‌اسهال یا یبوست، لرزش دست، خستگی، خشکی دهان، سرگیجه

روانی: اختلال در حافظه عدم تمرکز حواس، افکار تکراری، عصبانیت، گیجی،  وحشت، هیجان زدگی، عدم اعتماد به نفس، شک و دو دلی

راه حل ها و پیشنهاداتی برای روبه رویی مشاور با افراد مضطرب

مراجعین یک مشاور مدرسه جهت درمان اضطراب چه کسانی هستند؟

تکنیک تلقین مثبت:

در این روش با فرد مضطرب به آرامی صحبت کرده و سوال می کنیم که آیا درس را خوانده است یا نه؟ که احتمالاً با جواب مثبت او روبه رو خواهیم شد، سپس از او می خواهیم که به خداوند توکل کند و با اعتماد به خدا مطمئن باشد که می تواند در امتحان به راحتی موفق شود و نگران نباشد و به او توصیه می کنیم که تکنیک خود- آرمیدگی را اجرا نماید.

تکنیک ایجاد آرامش یا خود آرمیدگی:

در این روش به فرد مضطرب می گوییم آرام باشد و به امتحان فکر نکند، چشم های خود را ببندد و چند نفس عمیق بکشد و عضلات بدن خود را به ترتیب از پایین به بالا و یا از صورت به پایین و پاها منقبض کند و سپس رها سازد و این عمل را تکرار کند تا علائم اضطراب در او از بین برود و یا کاهش یابد.

تکنیک آب درمانی:

در این روش از فرد مضطرب می خواهیم جلسه امتحان را ترک کرده ،سر و صورت خود را آب زده چند نفس عمیق در هوای آزاد بکشد و جرعه ای آب سرد بنوشد.

تکنیک دارو درمانی:

چنانچه علائم شدید اضطراب کاهش نیافت، فرد مضطرب را ترغیب و تشویق می نماییم که هر چه زودتر برای مداوا به پزشک مراجعه نماید و به او در رسیدن به پزشک کمک می نماییم.

روش های مواجهه با مراجعینی که خود برای رفع اضطراب شان به مشاور مراجعه کرده اند:

برای حل مشکل افراد فوق قدم های زیر پیشنهاد می شود:

دیدگاه هایی که مشاور می تواند با توجه به آن ها مشکلات مراجع خود را حل نماید، عبارتند از:

استفاده از نظریات و تکنیک های رفتار درمانی

استفاده از نظریات و تکنیک های عقلانی- عاطفی

استفاده از نظریات و تکنیک های روانشناسی فردی

استفاده از نظریات و تکنیک های فرا شناخت

1- تکنیک هایی که با توجّه به نظریه رفتار درمانی می توان برای از بین بردن اضطراب از آن ها استفاده کرد:

الف - تکنیک مواجهه ساختن، یا (روش خاموش کردن ) یا (روش تقویت مثبت و منفی):

می توان با برگزاری امتحان های کوچک و آزمایشی و کم اهمیت در طول سال - که امکان جبران نقاط ضعف برای دانش آموز وجود دارد. میزان اضطراب را در دانش آموزان کاهش داد. اگر دبیران نسبت به وضعیت دانش آموز مضطرب آگاه شوند  و با روش های فوق آشنا باشند، می توان با کمک آن ها رفتارهای اضطرابی را کاهش داده یا از بین برد.

ب - تکنیک خود آرام سازی، یا (متوقف کردن فکر):

با آموزش روش های ایجاد آرامش و تمرین آن و همچنین با استفاده از خواندن آیاتی از قرآن مجید و یا ادعاهای می توان فکر دانش آموز را از اضطراب منحرف ساخت و یا میزان شدت اضطراب را کاهش داد.

ج - تکنیک الگو سازی ،یا (آموزش به صورت پله به پله ) یا (روش زنجیره کردن رفتار):

یکی از نمونه کارهایی را که می توان در این مورد مثال زد، ارائه روش های صحیح مطالعه، یا استفاده کردن از دانش آموزان موفق و روش های صحیح مطالعاتی آن ها است که می تواند بسیاری از مشکلات افراد مضطرب را کاهش دهد.

د - تکنیک مشاوره گروهی:

بهتر است اجرای تکنیک های فوق به صورت گروهی و اگر در حد امکان به صورت مشاوره گروهی انجام پذیرد نتایج  مفیدتری خواهد داشت.

ه - تکنیک های بهداشتی:

توصیه به مراجع برای داشتن یک رژیم غذایی مناسب و استراحت کافی و داشتن یک برنامه مطالعاتی قابل اجرا.

2-تکنیک هایی که با توجّه به نظریه عقلانی – عاطفی می توان برای کاهش اضطراب از آن ها استفاده کرد :

معمولاٌ مطابق نظریه عقلانی  - عاطفی مشاور باید در سه زمینه (عاطفی – شناختی –رفتاری) کار کند و سعی کند اثرات اضطراب را در هر سه بعد شخصیتی فرد مضطرب کاهش دهد.برای این کار می توان از تکنیک ها و روش های زیر استفاده کرد:

الف – تکنیک نابود سازی، که اجرای آن به طرق زیر امکان پذیر است ( ایفای نقش – مدل سازی – بذله گویی- حساسیت زدایی)

برای مثال بعد از مطالعه و مصاحبه مقدماتی احتمالاٌ مشاور متوجّه می شود که بعضی افکار نادرست نسبت به امتحان در مراجع پدید آمده است که آن را افکار نامربوط می نامیم، مثل فاجعه آمیز بودن امتحان – بدبختی در صورت شکست در امتحان –که این قسمت مربوط به جنبه شناختی مراجع است و می توان آن را با ایفای نقش یا مدل سازی یا حساسیت زدایی از بین برد، روش های فوق را می توان در ابعاد شناختی و عاطفی و رفتاری مورد استفاده قرار داد.

ب – روش های شناختی:

معمولاٌ افراد مضطرب مشکلاتی از قبیل نداشتن انتظارات منطقی از خود، نداشتن اهداف منطقی در زندگی، عدم شناخت نسبت به امتحانات، مختلف دارند که با شناسایی این مشکلات باید شناخت جدیدی زا در مراجع ایجاد کرد.

چ – روش های عاطفی:

داشتن دیدگاه های خشن نسبت به زندگی، داشتن دیدگاه های منفی به مدرسه و معلّمین، داشتن دیدگاه های منفی عاطفی نسبت به امتحان، که با روش های بذله گویی یا ایفای نقش و یا مشاوره های گروهی می توان یک احساس لطیف و درک مثبت نسبت به موارد فوق را در مراجع ایجاد کرد تا با یک دیدگاه مثبت نسبت به امتحان روبه رو شود.

د - روش های رفتاری:

معمولاٌ افراد  مضطرب  از کنترل خود در مواقع اضطراب عاجزند  و این افراد تحت تسلط  صفاتی هستند که در آن ها ایجاد شده است، مثل (کمال گرایی –  نیاز شدید به تأیید شدن – بی توجهی به علائم جسمی و روانی ) باید به فرد آموزش داده شود، که صفاتی را کنترل کند که سبب ایجاد اضطراب در او می شود.

3- تکنیک هایی که با توجّه به نظریه روانشناسی فردی می توان اضطراب را کاهش داد :

اجرای تکنیک های زیر در این نظریه توصیه می شود:

ب : ارائه تجربه ها

یکی از مشکلاتی که طبق نظریه فوق مراجع با آن روبه روست تعمیم های مطلق است با مراجع که صحبت می کنیم از او بارها می شنویم که همه در امتحان این مشکل را دارند. یا اگر قبول نشوم بیچاره می شوم (اهداف نادرست و محال) یا همیشه باید " من از بهترین ها باشم " یا " من هرچه می خوانم فراموش می کنم " (افکار عدم احساس ارزشمندی ) یا (ارزش های غلط ).

برای حل مشکلات فوق ما باید با توسل به روش های فوق مشکل مراجع را حل کنیم؛ نمایش فیلم از زندگی افرادی که توانسته اند به طریقی با مشکلات مبارزه کنند و مشاوره گروهی و تجزیه و تحلیل فیلم می تواند بسیاری از مشکلات مراجعین را درمان سازد.

بعضی اوقات مشاوره های خانوادگی و بررسی مشکل با شرکت اعضای خانواده می تواند مشکل را حل نماید.

به هر حال ابتکار مشاور باید سبب شود که بهترین راه حل ها را برای مراجع خود انتخاب نماید.

4-استفاده از تکنیک های مراجع محوری که می تواند سبب کاهش  اضطراب شود:

پیشنهاد شد که بعد از مراجعه فرد مشکل دار اولین قدم  در درمان مشکل مصاحبه حضوری است و مشاورین متبحّر می دانند که اگر مصاحبه خود را براساس تکنیک های این نظریه انجام دهند، بهتر است و زودتر آن ها به اهداف خود خواهند رسید. هر چند عملاٌ ما می بینیم که مشاور بعد از مصاحبه و شناخت مشکل، بهتر است از تکنیک های دیگری هم برای درمان مراجع خود استفاده کند. برای موفقیت در مصاحبه و حتّی درمان مشکل اضطراب، حتماٌ تکنیک های مراجع محوری را مد نظر قرار دهیم که عبارتند از:

5- تکنیک  هایی که با توجه به نظریه فرا شناخت می توان اضطراب را کاهش داد :

آگاهی فراشناختی، به آگاهی فرد از جایی که آن ها در فرآیند یادگیری هستند، اطلاعات شان درباره محتوی آگاهی، راهبرد های یادگیری شخصی و آنچه فرد انجام می دهد و نیاز به انجام آن دارد، اشاره می کند؛ در مجموع می توان گفت فرا شناخت موارد زیر را در بردارد:

الف – آگاهی فرد از دانش، توانایی، درک، باز بینی و مهارت در فرآیند های شناختی.

ب – دانش دیرپا و حقیقی در باره راه کارهای شناختی، راهبردها، شرایط معمول حافظه فعال و احساسات خودآگاه مربوط به فرآیندهای شناختی.

تکنیک های مورد استفاده می تواند به صورت های زیر باشد:

- استفاده از تکنیک یادداشت برداری: با این تکنیک به شخص مضطرب یاد می دهیم که اطلاعات زیر را در هنگام اضطراب یاد داشت برداری کند:

الف – تاریخ ، ساعت ، روز و موقعیّت اضطراب

ب – درجه بندی اضطراب بر اساس مقیاس 1 تا 5

ج – ارزیابی خود از موقعیّت (یعنی در آن لحظه  اضطراب چه چیزهایی به خود گفته است)

د-  مهارت مقابله ای که در آن موقعیّت به کار برده است.

ه -  درجه بندی مجدد اضطراب

نتایج یاد داشت برداری از تکنیک فوق به شرح زیر می باشد:

- تکنیک های دیگری را که می توان به عنوان تکنیک های فراشناختی از آن یاد کرد، به اعتقاد نویسنده این سطور تکنیک های روان کاوی و روان درمانی است که البته این موارد به مطالعات بیشتری نیاز دارد.

وظایف مشاور قبل از آن که اضطراب پدید آید :

امروزه بهترین روش ها، برای مبارزه با مشکلات، پیشگیری است که استفاده از آن آسان تر و ارزان تر و سریع تر است، لذا پیشنهاد می شود مشاورین برای پیشگیری از اضطراب امتحان، اقدامات زیر را به صورت جلسات سخنرانی، نوشتن مقالات، مشاوره های گروهی، مشاوره های خانوادگی، تهیه برو شورها انجام داده تا از مشکلات اضطراب امتحان جلوگیری شود.

راه های پیشگیری از اضطراب امتحان :

برای این کار گروه های مختلفی باید وظایفی را انجام دهند تا برای دانش آموزان چنین مشکلاتی پدید نیاید که عبارتند از:

1- نقش خانواده ها :

ایجاد جو عاطفی مناسب، ایجاد محیط مطالعاتی مناسب، برنامه استراحت کافی، تهیه غذای مناسب، کاهش وظایف خانگی، کاهش تفریحات، حذف توقعات بی جا، حمایت از دانش آموز، حذف سرزنش، تعادل در آرمان گرایی و کمال گرایی، حذف رفتارهای وسواسی خانوادگی.

2 – نقش مدرسه :

اعلام برنامه امتحانی چند هفته قبل، قرار داد ن فاصله مناسب بین دو امتحان، عدم تغییر برنامه بعد از اعلام آن  عدم اجرای امتحان با دقت کم، در نظر گرفتن محیط مناسب برای امتحان ، حذف عوامل مزاحم در جلسه امتحان، مراقبت صحیح در جلسه امتحان، عدم برخورد شدید با دانش آموزان خاطی در جلسه امتحان، عدم گفتگو با دانش آموزان، ارائه سوالات به صورت ماشین نویسی شده یا خط خوش.

3- نقش معلمین:

اهمیت این سخن که امتحان مکان انتقام نیست، نترساندن دانش آموزان از امتحان، اطمینان دانش آموزان به انتخاب سوالات از کتاب درسی، اجرای امتحانات مستمر قبل از امتحان پایانی، عدم سختگیری های بیش از حد، اجرای اصول صحیح سوال نویسی.

4- نقش دانش آموزان:

مطالعه مداوم دروس، برنامه ریزی درسی و اجرای آن، تمرکز در هنگام مطالعه،اجرای اصول صحیح مطالعه، خواندن درس در طول سال و مرور آن در شب امتحان، استراحت کافی در شب های امتحان، پرهیز از منفی گرایی، ایجاد آرامش شخصی در جلسه امتحان، اجرای اصول صحیح پاسخ گویی به سۆالات امتحانی.

5 – نقش برنامه ریزان:

تربیت معلمین آموزش دیده، تهیه خزانه سوالات، همایش های طرح سوال، انتخاب مسئولین و مراقبین و مصححین خوب و با انصاف و کاردان برای اجرای امتحانات.

مرکز یادگیری سایت تبیان - تجمیع: نسیم گوهری