کمی به خودتان گیر بدهید!
«کسی که به خودشناسی دست یابد، به بزرگترین سعادت و کامیابی رسیده است». امام علی (ع)
سخن امام علی (ع) را می‌توان اینگونه تفسیر کرد که اگر انسان بتواند خودش را بشناسد؛ خواهد توانست ضعف‌‌ها و کمالات خود را شناسایی کند، و در مرحله بعد با تفکر در این نقصها و کمالات، خواهد توانست از نقصها و ضعف‌‌های خود کاسته و به کمالات خود بیفزاید و به سعادت و خوشبختی برسد.
چند مساله در اینجا مطرح میشود:
1- خودشناسی چیست؟
2- تفکر به چه معنا است؟
3- چگونه می‌توان به خودشناسی رسید و درباره آن تفکر و تعمق کرد؟
4- سعادت و خوشبختی چیست؟
اگر پاسخ به این سوالات مشخص و روشن شود، آنگاه انسان خواهد توانست خودش را بشناسد و درباره خودش به تفکر بپردازد تا در نتیجه آن؛ همانطور که امام علی (ع) می‌فرمایند به کمال و سعادت برسد.
بنابراین دو نکته مهم در کلام امیرالمومنان وجود دارد که باید تحلیل و تبیین شوند: خودشناسی و تفکر.
خودشناسی چیست؟ انسان چگونه میتواند خودش را بشناسد؟ خودشناسی یعنی اینکه انسان بتواند ویژگی‌های درونی و برونی خودش را بشناسد، بتواند ضعف‌‌ها و کمالات خود را شناسایی کند؛ یعنی در واقع به طور کلی بتواند شخصیت خودش را تعریف کند. اما چگونه؟
روش شناسایی خود، از طریق اموری فراهم میشود که انسان با آنها ارتباط و نسبت برقرار می‌کند. انسان با فکر کردن در امور روزمره زندگی خود، می تواند تشخیص دهد که با چه اموری در ارتباط و نسبت عمیق است؛ یعنی اینکه چه اموری هستند که برای وی دارای ارزش هستند به شکلی که با از دست دادن آنها ناراحت و غمگین خواهد شد و با بدست آوردن آنها زندگی شادتری خواهد داشت. می‌توان با مثالی این مطلب را روشن کرد: فردی را در نظر بگیرید که دارای علایق گوناگونی است؛ مثلا وی به نماز خواندن بسیار علاقه دارد، اهل مطالعه است، مشتاق کمک به دیگران است، در کارها عجول است و ... . اگر این شخص بخواهد شخصیت خودش را تعریف کند، میتواند خود را فردی با ایمان، باسواد، خیرخواه، عجول و... بداند. این شخص الان در موقعیتی قرار دارد که می‌داند واجد سه ویژگی مثبت و یک ویژگی منفی است.
اکنون فرد خودش را شناخته و به تعبیری می‌داند چه هست، اکنون باید به بررسی این مساله بپردازد که چه باید بشود! بنابراین در این مرحله وی باید به تفکر درباره خودش و ویژگی‌های خودش بپردازد تا بتواند راه‌حلی برای این مساله پیدا کند. بنابراین به مساله دوم می‌‌رسیم؛ یعنی این مساله که تفکر چیست؟
با مثالی می‌توان این مساله را روشن کرد، تفکر کردن با فکر کردن متفاوت است، یک بنا با فکر، آجرها را روی دیوار می‌‌‌چیند زیرا اگر غیر از این باشد دیوار کج خواهد شد و در نتیجه فرو خواهد ریخت، وی فکر دارد اما تفکر ندارد. در مرحله بالاتر معماری که نقشه ساختمان را می‌کشد، با فکر این کار را می‌کند اما وی تفکر ندارد، همچنین یک جراح قلب با فکر جراحی می‌کند، یک معلم با فکر تدریس می‌کند، تمام این افراد فکر دارند اما تفکر نمیکنند؛ تفکر مرحله‌ای بالاتر از فکر است و به معنای پرسش از ماهیت و شخصیت فرد است؛ یعنی اینکه انسان این مساله را از خود بپرسد که تا کنون چه شخصیتی داشته، چه ویژگیهایی داشته، و چه بوده است و از اکنون باید چه شخصیتی داشته باشد، چه ویژگیهایی باید داشته باشد و به تعبیری چه باید باشد.
پس مساله اول، دوم و سوم روشن شد؛ یعنی فرد میتواند با توجه به مطالب بالا خودش و شخصیت خودش را بشناسد و به تفکر و تعمق درباره آنها بپردازد. اکنون به تبیین مساله چهارم خواهیم پرداخت.
سعادت و خوشبختی چیست؟
در کلام امام علی (ع) مولفه‌های زیادی برای رسیدن به سعادت وجود دارد، اما از مهم‌ترین ارکان آن می‌توان به 4 مورد اشاره کرد که نقش کلیدی در رساندن انسان به سعادت و خوشبختی دارد:
1- عدالت ورزیدن
امام علی (ع) همیشه در تمام کارها، حتی در لحظات حساس جنگ، عدالت و مساوات را مراعات می‌کردند وقتی گروهی به او پیشنهاد می‌کنند که بیت المال را بخاطر مصلحت، بر اساس موقعیت‌های اجتماعی بین افراد تقسیم کند، می‌فرمایند:
«شما از من می‌خواهید که پیروزی را به قیمت تبعیض و ستمگری به دست آورم؟ از من می‌خواهید که عدالت را به پای سیاست و سیادت قربانی کنم؟ نه، سوگند به ذات حق، که تا دنیا دنیا است چنین کاری نخواهم کرد و به گرد چنین کاری نخواهم گشت، من و تبعیض؟ من و پایمان کردن عدالت؟ اگر همه این اموال عمومی که در اختیار من است، مال شخصی خودم و محصول دسترنج خودم بود و می‌خواستم میان مردم تقسیم کنم، هرگز تبعیض روا نمی‌داشتم؛ چه رسد که مال مال خدا است و من امانتدار خدایم».
2- صبر پیشه کردن
امام (ع) صبر را کلید پیروزی و نجات می‌دانند و می‌فرمایند: «الصبر ظفر، العجل خطر».
3- فضیلت عقل
«هیچ ثروتی را توان برابری با عقل نیست و هرگاه عقل طراوت و نشاط لازم را داشته باشد، رستگاری را به ارمغان می‌آورد».
4- فضیلت ایمان
اما شاید مهم‌ترین مولفه سعادت از دیدگاه امام علی (ع)، ایمان به خداوند باشد؛ امام (ع)، نجات و رستگاری و قله سعادت را در گرو ایمان به خداوند می‌دانند:
«نجات و رستگاری انسان در گرو ایمان است و با ایمان است که آدمی به قله سعادت و اوج دانایی می‌رسد و از نگرانی‌ها رها می‌گردد».
بنابراین با روشن شدن مفاهیم خودشناسی، تفکر و سعادت، انسان میتواند به این مساله بپردازد که تا کنون چه شخصیتی داشته و اینکه از الان به بعد چه شخصیتی باید داشته باشد. اینکه تا چه حد توانسته است ویژگی‌های سعادت حقیقی را که امام علی (ع) می‌فرمایند داشته باشد؛ از مواردی است که شخص در خودشناسی خودش میتواند پاسخ آنها را بیابد.
حسین شوروزی
بخش خانواده ایرانی تبیان
مطالب مرتبط:
