روده کوچک

روده کوچک، بخشی از لوله گوارش است که 6 متر طول دارد و حد فاصل بین معده و روده بزرگ قرار دارد. روده کوچک به عنوان محل اصلی هضم و جذب مواد غذایی، محسوب می‌شود. این قسمت پر پیچ و خم‌ترین بخش لوله گوارش است.

روده کوچک لوله‌ای است به طول 6 متر (در بدن انسان زنده به علت انقباض عضلات 3 تا 4 متر) که در حد فاصل معده و روده بزرگ قرار گرفته است. جدار این روده از مخاط پوشیده شده و دارای چین‌های حلقوی شکل است. تمامی سطح مخاط روده را برجستگی‌های ریزی به ارتفاع یک میلی‌متر مانند مخمل، مفروش کرده است.

بدین ترتیب جذب مواد غذایی از جدار روده چندین برابر می‌گردد. قشر عضلانی روده با حرکات دودی خود، محتویات روده یعنی مواد نیمه هضم شده که از معده وارد روده شده‌اند را به جلو می‌راند.

20 تا 25 سانتیمتر ابتدای روده را دوازدهه (duodenum)، 1.5 متر بعدی را ژژونوم (JeJnum) و 4 متر بقیه را ایلئوم (Ileum)می‌نامند. خصوصیات اختصاصی دوازدهه صفراوی مترشحه توسط کبد و ترشحات خارجی غده پانکراس در محلی به نام آمپول واتر به دوازدهه تخلیه می‌شوند.

زیر مخاط آن حاوی غدد موکوسی برونر است که مجرای ترشحی آن‌ها پس از عبور از عضلات مخاطی به عمق کریپت ها باز می‌شود.

ترشحات غدد برونر، قلیایی و حاوی بی‌کربنات فراوان است، این ترشحات با کاهش اسیدیته کیموس معده از آسیب مخاط روده جلوگیری کرده و محیط مناسبی برای فعالیت آنزیم‌های پانکراس فراهم می‌سازد.

خصوصیات اختصاصی ژژونوم قسمت اصلی جذب مواد در روده بوده که سطح جذبی آن با داشتن چین‌های وسیع، پرزهای فشرده بلند و انگشتی و کریپت های عمیق افزایش یافته است. تعداد عقده‌ها یا ندول های لنفاوی در ژژونوم، نسبت به دوازدهه فراوان می‌باشد.

خصوصیات اختصاصی ایلئوم مشخصه ایلئوم وجود ندول های لنفاوی کاملاً گسترده در آستر است که پلاک‌های پی‌پر نام دارند. ایلئوم در محلی به نام سکوم به روده بزرگ ختم می‌شود. در محل باز شدن ایلئوم به سکوم، دریچه‌های ایلئوسکال وجود دارد که مانع از بازگشت مواد هضم نشده به داخل ایلئوم می‌شود.

روده باریک به عنوان محل اصلی هضم و جذب مواد غذایی برای افزایش سطح خود، خصوصیات مورفولوژیک زیادی شامل چین‌های حلقوی، پرزها، میکروویلی و کربیت ها را پیدا کرده است. مخاط (Mucosa) لوله باریک از سلول‌های مختلفی تشکیل شده است که عبارتند از:

سلول‌های جذب‌کننده

حاوی آنزیم‌های گوارشی برای هضم و آنزیم‌هایی برای فعال کردن پیش‌آنزیم‌ها و پروتئین‌های حامل برای جذب مواد هضم شده می‌باشند. از جمله آنزیم‌های موجود دی‌ساکاریدازها برای تجزیه دی‌ساکاریدها، آمینوپپتیدازها و دی‌پپتیداز برای تجزیه پلی‌پپتیدها و دی‌پپتیدها به اسیدآمینوها و آنزیم آنتروکیناز که تریپسینوژن غیر فعال مترشحه از پانکراس را به تریپسین فعال تبدیل می‌کند. این سلول‌ها که هم در سطح پرزها و هم در جدار کریپت ها، دیده می‌شوند به انتروسیت ها نیز معروف‌اند.

سلول‌های جذب کننده از نوع منشوری بلند و حاوی میکروویلی‌های متعدد هستند. غشاء پوشاننده میکروویلی ها دارای روکشی گلیکو پروتئینی به نام گلیکو کالیکس است. این روکش نه تنها به عنوان یک لایه محافظ در مقابل آنزیم‌ها، عمل می‌کند بلکه محلی برای اتصال برخی مواد قابل جذب نیز محسوب می‌شود. غشای میکروویلی‌ها همچنین حاوی آنزیم های گوارشی برای هضم و آنزیم‌هایی برای فعال کردن پیش آنزیم‌ها و پروتئین‌های حامل برای جذب مواد هضم شده است.

از جمله آنزیم‌های موجود در غشاء میکروویلی‌ها، می‌توان به دی‌ساکاریدازها (مالتاز_ لاکتاز _ ساکاراز) برای تجزیه دی‌ساکاریدها، آمینوپپتیدازها، دی‌پپتیدازها برای تجزیه پلی‌پپتیدها و دی‌پپتیدها به اسیدهای آمینه را نام برد.

غشای میکروویلی‌ها در دوازدهه، حاوی آنزیمی به نام آنتروکیناز می‌باشد که تریپسینوژن غیر فعال مترشحه از پانکراس را به تریپسین فعال تبدیل می‌کنند. وجود مجموعه اتصالی (Junctional Complex) در قسمت راسی سطوح جانبی این سلول‌ها، مانع از این می‌شود که مواد از طریق فضای بین سلولی وارد بدن شوند.

سلول‌های جامی

این سلول‌ها گلیکو‌پروتئین اسیدی ترشح می‌کنند که سلول‌ها را لغزنده ساخته و دارای نقش حفاظتی است. سلول‌هایی هستند که هم در سطح پرز و هم در سطح کریپت ها دیده می‌شوند و دارای هسته قاعده‌ای و سیتوپلاسم راسی پر از ماده موکوسی هستند که به عنوان یک تک غده سلولی عمل می‌کنند. محتویات موکوسی سلول با معرف PAS (مخصوص کربوهیدرات ها) به رنگ قرمز دیده می‌شود و در رنگ آمیزی معمولی ضمن آماده سازی بافت در مورد آماده کننده حل شده و باعث می‌شود که سلول به صورت تو خالی و روشن شبیه جام دیده شود. این سلول‌ها در دوازدهه کم و هر چه به انتهای روده نزدیک می‌شویم، تعداد آن‌ها نیز افزایش می‌یابد. موکوس مترشحه به وسیله این سلول‌ها، گلیکوپروتئین اسیدی است که سطح سلول‌ها را لغزنده ساخته و دارای نقش حفاظتی است.

سلول‌های پانت

غنی از آنزیم ضد باکتری لیزوزیم می‌باشند، در نتیجه در تنظیم فلوئور میکروبی روده دخالت دارند. این مورد، سلول‌های هرمی و بلند هستند که در قاعده غدد لیبرکون ژژونوم و ایلئوم و به ندرت آپاندیس دیده می‌شوند. سیتوپلاسم راسی آن‌ها پر از گرانول‌های ترشحی درشت و اسیدوفیل می‌باشد. این سلول‌ها، پایدار بوده و به ندرت تجدید می‌شوند. چون غنی از آنزیم ضد باکتری لیزوزیم می باشند و عقیده بر این است که در تنظیم باکتری‌های ساکن روده (فلور طبیعی)، دخالت دارند.

سلول‌های انترو‌آندوکرین

این سلول‌ها اکثراً در نزدیکی قاعده غدد لیبرکون دیده می‌شوند؛ و تعداد آن‌ها در دوازدهه بیشتر از ژژونوم و ایلئوم است. این سلول‌ها در روده باریک، هورمون‌ها و پپتیدهای مختلفی را ترشح می‌کنند که شناخته‌شده‌ترین آن‌ها عبارتند از: سکرتین و کوله سیتوکینین برای کنترل ترشحات پانکراس و صفرا، سروتونین، سوماتوستاتین، شبع گلوکاگن جهت افزایش انقباضات عضلات و نوروتانسین برای کاهش انقباضات عضلات است.

سلول‌های متمایز نشده

سلول‌های متمایز نشده یا سلول‌های ریشه‌ای در قاعده غدد قرار دارند و در اثر تقسیم و تمایز همه سلول‌های اپی‌تلیال روده را جایگزین می‌کنند و...

آستر مخاط روده بافت همبند شل و پرسلولی است که حد فاصل کریپت ها و پرزها را پر کرده و دارای تعداد زیادی لنفوسیت، پلاسماسل و ماکروفاژ است. پلاسماسل ها با ترشح ایمونوگلوبین A در اعمال دفاعی شرکت دارند.

زیر مخاط روده از بافت همبند نسبتاً متراکمی ساخته شده که حاوی رگ‌های خونی و لنفی است. زیر مخاط در دوازدهه حاوی غدد موکوسی به غدد برونر شده است.

این طبقه شامل عضلات صاف حلقوی در داخل و عضلات طولی در خارج است. طبقه عضلانی از خارج به وسیله سروز پوشیده شده که عبارت از لایه احشایی پرده صفاقی می باشد.

چین خوردگی‌ها و برآمدگی‌های روده کوچک

• چین‌های حلقوی چین‌های بلندی هستند که در اثر پیشروی بافت همبند (پیوندی) زیر مخاط به قسمت زیرین طبقه مخاطی حاصل شده و در هر سه قسمت روده مخصوصاً ژژونوم، دیده می‌شوند. وجود چین‌های حلقوی باعث می‌شود که سطح مخاط روده به 3 برابر افزایش یابد و از نظر ماکروسکوپیک نیز چین‌دار دیده شوند. که علت نام گذاری این چین‌ها به دریچه‌های کرکونیگ می‌باشد.

• پرزها یا ویلیها برآمدگی‌های انگشت مانند یا برگی شکل به ارتفاع 1.5 _ 0.5 میلی‌متر هستند که در اثر پیشروی بافت همبند آستر در زیر اپی‌تلیوم به وجود می‌آیند. سطح پرزها به وسیله اپی‌تلیوم پوشیده شده و بافت همبند محور هر پرز، حاوی رگ‌های خونی، رگ‌های لنفی و سلول‌های عضلانی است. پرزها سطح مخاط روده را تا 10 برابر افزایش می‌دهند.

• میکروویلی برآمدگی‌های سطح راسی (Apical) سلول‌های پوششی هستند که تعداد آن‌ها در هر سلول به 3000 عدد نیز می‌رسد و به حاشیه مخطط نیز معروف‌اند. میکروویلی ها، سطح مخاط روده را تا 30 برابر افزایش می‌دهند. به عبارت دیگر، مجموعه چین خوردگی‌های فوق سطح مخاط روده را تا 600 برابر افزایش می‌دهند.

• کریپت ها یا غدد لیبرکون تورفتگی های لوله شکل اپی‌تلیوم در بافت همبند آستر می‌باشند که تا عضلات مخاطی ادامه یافته و غدد روده‌ای به نام لیبرکون را به وجود می‌آورند. کریپت های روده‌ای عامل دیگری برای افزایش سطح روده محسوب می‌گردد.

مواد مغذی که در روده باریک جذب می‌شوند شامل:

• جذب آهن در اثنی‌عشر یا دئودنوم صورت می‌گیرد.
• ویتامین ب 12 در انتهای ایلئوم جذب می‌شود.
• آب و چربی در طول روده باریک جذب می‌شوند.
• موادی چون فروکتوز، سدیم، گلوکز و اسید آمینه نیز در طول روده باریک جذب می‌گردد.

مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: مرتضی عرفانیان

تنظیم: مریم فروزان کیا