تصویرسازی کتاب در ایران
تاریخچه تصویرگری كتاب، در ایران از تاریخ كتاب و تصویرگری در جهان جدا نیست و اهمیت چندان كمتری از سابقه تصویرگری در كتب اروپا و دیگر سرزمین‌ها ندارد.
تاریخ تصویرگری كتاب در ایران را به حقیقت از اواسط قرن سوم میلادی می‌توان دانست. در این روزگار است كه مانی كتاب ارژنگ را برای پیروان باسواد و حتی پیروان بی سواد، همراه با تصاویر، در اختیار مردم آن روزگار می‌گذارد. به غیر از كتاب مانی كتاب‌های اخلاقی و داستانهای مذهبی زرتشتیان به تقلید از ارداویراف نامك اغلب صفحات آن به نقوش و تصاویر مزین است.
در دوران عباسیان كتب علمی و افسانه‌ها كم و بیش برای مردم فراهم می‌شد ولی به طور كلی به بنا به قوانین اسلام نشانی از صورتگری وجود نداشت. مقارن با همین ایام كتاب‌های مزین به تصاویر مینیاتور، تأثیر گرفته از سبكهای بیزانی، قیطی و حبشی و سامانی مشاهده شده است. ولی ناگفته نماند كه تمامی ذوق هنرمندان معطوف خطاطی و ترسیم اشكال هنری و اسلیمی و انواع خطوط تزئینی می‌شود و اولین كتاب مصور كه به كودكان توجه مختصری دارد، كلیله و دمنه است كه می‌گویند: «بفرمود تا آن را به نظم در آورد و كلیله و دمنه اندر زبان خرد و بزرگ افتاد، سپس چینیان تصاویری بر آن افزودند تا هر كسی را دیدن و خواندن آن خوش آید.»
بعد از این تاریخ در قرن چهارم به كتاب‌های مصور شاهنامه و شعر بر می‌خوریم. در دوران سلجوقی حدود قرنهای پنجم و ششم مینیاتورسازی، به علت مختصر آرامشی كه برقرار شد توسعه یافت.
در قرن ششم خلفای عباسی هم به هنر مینیاتور ایرانی توجه می‌كردند و در این دوران است كه مكتب بغداد در نقاشی كتاب‌ها مطرح می‌شود و هم در اینجاست كه كتاب‌ها به بهانه نقاشی‌های آنها بیشتر مورد عنایت مردمان آن زمان قرار می‌گیرد. ولی متأسفانه با هجوم مغولان هنر تصویرگری و نقاشی برای مدت مدیدی متوقف شد؛ اما دوباره در زمان نوادگان مغول كه همان تیموریان باشند تصویرگری رونق گرفت.
در دوران ایلخانان به لحاظ علاقه ایشان به نقاشی و هنرهای تزئینی تصویرگران ایرانی با آزادی بیشتر به میدان هنرنمایی می‌آیند و به راستی هنر مصورسازی و صفحه‌پردازی روز به روز گسترش پیدا می‌كند.
در اوایل قرن هشتم كم‌كم مكتب تبریز شكل می‌گیرد و منظره پردازی ظریف از خصوصیات بارز آن است و در اواخر این قرن مكتب شیراز مطرح می‌شود كه به نوعی مناظر و مزایا را در كارها رعایت می‌كنند. چنانكه تصاویر، دیگر در یك خط نیستند و جنبش و حركت در این تصاویر دیده می‌شود.
در اوایل قرن نهم است كه ما برای اولین بار با نام مصوران كتب، به طور جدی بر می‌خوریم كه از جمله مصوران بسیار معروف این دوره بهزاد است كه سبك عهد تیموری را به دوره صفوی منتقل می‌كند. در دوران صفویه هنر تصویرگری به اوج ظرافت خود می‌رسد. تصویرگران نامداری مانند رضا عباسی متوفی 1044، از هنرمندان صاحب‌سبك ایران هستند. چنانكه می‌گویند روحی كه در كارهای رضا عباسی است، هرگز در كارهای بهزاد نیست.
پس از پایان دوران صفوی تا استقرار كامل قاجاریان تصویرگری در ایران با پیوند بی‌رویه تصویر جانوران و صورت آدمیان در هم آمیختگی ناموزونی را ارائه می‌دهد و این وضع با ورود صنعت چاپ در ایران همراه می‌شود. تأسیس مدرسه دارالفنون در تهران موجب پیدایش كتاب‌های مصوری می‌شود كه پس از آن مدارس ابتدایی نیز به تبعیت از دارالفنون به تهیه كتاب‌های مصوری چون تأدیب الاطفال می‌پردازند.
تصویرسازی كتاب كودكان در ایران در دهه سی با نقاشی‌های جعفر تجارتچی، با حالت‌های كاریكاتوری آغاز شد. بعضی ناشران، كتاب‌هایی مثل میكی موس را ترجمه و منتشر كردند. از پیشگامان ادبیات كوكان، مرحوم صبحی بود كه قصه‌هایی برای بچه‌ها (قصه‌های روز جمعه رادیو) می‌گفت و منتشر هم می‌شد. عباس یمینی شریف نیز داستان‌هایی برای كودكان كار كرد كه به شكل مصور منتشر شد.
ادبیات كودك كه با مركزیت تولید كتاب در دهه‌های چهل و پنجاه در كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان و با تلاش ناشران دیگری چون امیركبیر، سازمان كتاب‌های جیبی، انتشارات فرانكلین، انتشارات سخن، بنگاه ترجمه و نشر كتاب و انتشارات پدیده همراه بود، پس از وقوع انقلاب به چالشی جدّی و پر افت و خیز دچار گردید.
برخی از ناشران، دچار وقفه‌ای طولانی شدند و برخی دیگر چون انتشارات فرانكلین، برای همیشه از چاپ ادبیات كودك كنار رفتند. طی سالهای آخر دهه 50 كانون پرورش، تحرك چندانی در چاپ كتاب‌های جدید كودكان نداشت، مگر كتاب‌هایی كه عمدتاً در سالهای پیشتر از آن برای چاپ آماده شده بود. چاپ كتاب‌هایی چون «پروانه، درخت و جویبار» با تصویرگری جمال خرمی نژاد، «قانون اول» با تصویرگری پرویز كلانتری از نخستین تلاشهای جدی كانون پرورش، در سالهای آغاز انقلاب به شمار می‌رود.
گسترش فعالیت‌های احزاب سیاسی و ظهور دیدگاه‌های نو در تكوین ادبیات از یك طرف و پرداختن به مظاهر ایدئولوژیك از سوی دیگر، ادبیات كودك و نوجوان را تحت‌الشعاع خود قرار داد. در تدوین این كتاب‌ها، معمولا پیش از آنكه به طراحی كتاب تصویرگری، كیفیت چاپ و منطق ادبیاتی آن اهمیت داده شود، ارائه سریع پیام و طرح موضوعات اجتماعی و فرهنگی روز، مورد توجه قرار داشت. در نتیجه بسیاری از كتاب‌ها با تصویرهایی شتابزده و غیرهنرمندانه، حروفچینی غیراستاندارد و گرافیك ابتدایی همراه است. پدیده‌ای كه به نظر می‌رسد از ویژگی‌های ناگزیر انقلاب به شمار می‌رود. جدا از آنكه ادبیات دوران انقلاب در طرح موضوعات تازه‌ای چون اختلاف طبقاتی، آرمانگرایی دینی، عدالت اجتماعی، مبارزه برای كسب آزادی و مفاهیمی چون شهادت‌طلبی و انسان دوستی، به فرازهای تازه‌ای دست یافت كه پیش از آن در ادبیات كودك ما مرسوم نبود.
منبع:مرور- افسانه درویش / مزدک شکری‌کیانی
