وراثت
از جمله عوامل مۆثر در تربیت، وراثت و محیط میباشد. پارهای از تغییرات ناگهانی، مستند به ریشههای کهن و وراثت‌های دوردستی میباشند که به طور مخفی در نسل‌های پیشین وجود داشته و در شرایط مساعد ظهور میکنند.
وراثت عبارت است از: انتقال طبیعی بعضی از صفات و خصوصیت‌های زیستی، بدنی، ذهنی و اخلاقی از پدر، مادر و اجداد به فرزندان. طبق قانون وراثت بعضی از خصوصیات و صفات، بدون اراده‌ی انسان از طریق پدر و مادر به او منتقل شده، سراسر زندگیاش را تحت تأثیر قرار می‌دهد. به آن دسته از عوامل وراثتی که داخل یک کروموزوم پنهان هستند «ژن» گفته می‌شود.
ژن
هر سلول بدن انسان شامل 25000 تا 35000 ژن است. ژن‌ها حامل اطلاعاتی هستند که تعیین کننده‌ی ویژگی‌های شما هستند. ویژگی‌ها شامل مواردی می‌شود که شما از والدین خود به ارث می‌برید: یعنی والدین شما مقداری از ویژگی‌های خود را از طریق ژن‌ها به شما انتقال می‌دهند. مثلاً اگر پدر و مادر شما چشم آبی باشند، ممکن است رنگ چشم شما هم آبی شود، یا اگر مادر شما روی صورت خود کک و مک دارد، ممکن است این ویژگی را از او به ارث برید. ژن‌ها فقط در انسان وجود ندارد، بلکه همه‌ی حیوانات و گیاهان نیز دارای ژن هستند.
کروموزوم
به زبان ساده می‌توان کروموزوم‌ها را به بسته‌های مواد ژنتیکی تشبیه کرد که درون هسته‌ی سلول‌ها ذخیره شده‌اند و در واقع به شکل مولکول‌های دی‌ان‌ای همراه با پروتئین‌ها هستند که به این بسته‌ها کروموزوم گفته می‌شود. واژه کروموزوم به مفهوم جسم رنگی است. هم اکنون این واژه برای نامیدن رشته‌های رنگ‌پذیر و قابل مشاهده با میکروسکوپ‌های نوری به کار می‌رود که از همانندسازی و نیز به هم پیچیدگی و تابیدگی هر رشته کروماتین اینترفازی در سلول‌های یوکاریوتی تا رسیدن به ضخامت 1000 تا 1400 نانومتر ایجاد می‌شود.
در پروکاریوت‌ها نیز ماده ژنتیکی اغلب به حالت یک کروموزوم متراکم می‌شود. در برخی باکتری‌ها علاوه بر کروموزوم اصلی که اغلب ژن‌ها را شامل می‌شود کروموزوم کوچک دیگری که به طور معمول آن را پلاسمید می‌نامند، قابل تشخیص است گرچه تعداد کمی از ژن‌ها روی پلاسمید قرار دارند.
طرز انتقال صفات
طبق قوانین وراثت، جانداران (همچون انسان)، برای هر صفت خود، 2 الل دارند که یکی از آن‌ها را از پدر و دیگری از مادرش دریافت کرده‌اند. در صورتی که این دو الل یکسان باشند، فرد از نظر آن ژن هموزیگوت، و اگر متفاوت باشند هتروزیگوت است. در این صورت فنوتیپ فرد می‌تواند چندین حالت داشته باشد. به طور مثال اگر یکی از الل‌ها غالب باشد (یعنی خود را به طور کامل بروز دهد) و دیگری مغلوب باشد (اثری از خود ظاهر نکند)، فنوتیپ فرد مربوط به الل غالب خواهد بود. مثلاً، فردی که یک الل A و یک الل O برای گروه خونی خود دارد، فنوتیپ گروه خونی A را خواهد داشت؛ چرا که الل O نسبت به A مغلوب است و بروز نمی‌کند.
همچنین، دو الل ناهمسان می‌توانند هم‌زمان خود را بروز دهند. به این حالت هم‌توانی گفته می‌شود. در این صورت، در فنوتیپ فرد، دو صفت مربوط به هر کدام از دو الل ظاهر خواهند شد؛ همچون فردی که دارای گروه خونی AB است. حالت دیگری که ممکن است رخ دهد غالب ناقص است. در این صورت، فنوتیپ فرد ترکیب و حد واسطی از دو صفت خواهد بود. همچون فردی که یک الل مربوط به موهای فر و یک الل مربوط به موهای صاف داشته باشد. در این صورت فنوتیپ موهای او موج‌دار خواهد بود. برخی صفات هم می‌توانند تحت تأثیر چند ژن قرار داشته باشند؛ این ژن‌ها ممکن است همگی روی یک کروموزوم، یا حتی چند کروموزوم مختلف قرار گیرند، به این حالت صفات چندژنی می‌گویند. تعیین اثر و سهم هر کدام از این ژن‌ها در فنوتیپی که فرد نشان می‌دهد بسیار دشوار است.
طول قد و رنگ مو از جمله این صفات هستند. به جز موادی که ذکر شد، صفاتی هستند که از این قوانین مستقل هستند. عامل بروز این صفات در کروموزوم‌های موجود در هسته قرار ندارد؛ بلکه به اندامک‌هایی که سلول تخم از گامت‌ها (مسئول تولید مثل جنسی) دریافت می‌کند بستگی دارد. همچنین، برخی صفات تحت اثر محیط قرار دارند؛ همچون رنگ گلبرگ‌های گیاه ادریسی که در خاک‌های اسیدی آبی، و در خاک‌های خنثی صورتی است.
انواع وراثت
وراثت جسمی
برخی صفاتی که انسان به لحاظ جسمی از پدر و مادر ارث میبرد، صفات ظاهری مربوط به شکل و قیافه است؛ مانند: حجم، ترکیب و وضع اعضای بدن، رنگ پوست و صورت، رنگ مو و چشم، شکل و اندازه بینی، اندازه دهان، شکل لب‌ها، دندان‌ها، طول قامت، گروه خون و ... مثلاً اگر پدر و مادر هر دو بلند قد باشند، بچه‌ها استعداد بلندقدی و اگر آن‌ها هر دو کوتاه قد باشند، استعداد کوتاه قدی دارند؛ اگر یکی کوتاه و دیگری قد بلند باشد، در فرزندان آن‌ها بیشتر استعداد کوتاه بودن وجود دارد.
وراثت عقلی
افراد از نظر هوش و عقل با یکدیگر تفاوت دارند، بعضی از نظر عقل و هوش، ضعیف و برخی از هوش سرشاری برخوردارند. این مسئله تا حدودی به ضریب هوشی پدر و مادر بستگی دارد؛ به عبارتی، هوش فرزند، میانگین ضریب هوش پدر و مادر است. حتی حالات روحی و روانی، افکار زشت و زیبای والدین نیز به فرزندانشان منتقل می‌شود.
مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: مرتضی عرفانیان
تنظیم: مریم فروزان کیا
