اهمیت کار در اسلام
از نظر اسلام، کارآفرین، فرد تلاشگری است که با اتکا به نفس و توکل به خداوند بتواند از حداکثر توانایی‌های جسمی، مادی و تخصصی خود، از راه حلال در جهت منافع خود، در جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند، استفاده نماید.
کار و تلاش اقتصادی علاوه بر نقش مثبت در تعالی شخصیت انسان و کسب درآمد، توسعه و پیشرفت جامعه را در پی دارد. کار، منشأ اصلی تولید ثروت است. در بینش و تفکر اسلامی، کار خلاق و مولد، منشأ کسب مال و درآمد و کلید استفاده از منابع طبیعی و خدادادی است. منطق فطرت هم برای پدید آورنده یک شیء، حق تصرف در آن را می‌پذیرد و او را مالک می‌شناسند. به همین جهت مالک اصلی و حقیقی همه موجودات، خداست. در بینش اسلامی، هر انسانی پس از کار مولد و مفید روی مواد طبیعت، می‌تواند مالک کالای تولید شده باشد و هیچ کس حق تصرف آن را ندارد. کار باید مولد و خلاق باشد و ارزش افزوده‌ای ایجاد کند تا بتوان نام «کار» بر آن گذاشت، در غیر این صورت، کاری کاذب و دروغین است.
کار و اهمیت آن
یکی از پایه‌های مهم اقتصاد اسلامی، کار است:
اسلام برای کارهای تولیدی به ویژه کشاورزی و دامداری و کارهای توزیعی خصوصاً کسب و تجارت، اهمیت بسیار قائل است و متقابلاً از بیکاری و تنبلی و سهل انگاری بشارت نهی کرده است. اسلام فقر فردی و فقر اجتماعی را مرضی مهلک و نابود کننده‌ی دنیا و آخرت می‌داند و با تاکید بسیار از پیروان خود می‌خواهد که آن را ریشه‌کن سازند. امیرمومنان علی (علیه‌السلام)، مردمی را که آب و زمین داشته باشند و بتوانند فقر را ریشه‌کن سازند و کوتاهی کنند، نفرین کرده است.
امام باقر (علیه‌السلام) کسی که عمر خود را به بیکاری بگذراند، به مردار تشبیه کرده است و او را مبغوض‌ترین افراد نزد خداوند می‌داند. امام صادق (علیه‌السلام) نیز بیکاری را از جانب شیطان می‌داند. هنگامی که نزد آن بزرگوار شخصی را نام بردند و گفتند او بیکار است، سه بار فرمود: انه من عمل الشیطان.
از نظر اسلام، افرادی که بتوانند کار کنند و به بیکاری بگذرانند و سربار جامعه باشند، مورد بی‌اعتنایی خدا هستند و دعایشان مستجاب نمی‌شود؛ و ارتزاق آنان از بیت‌المال جایز نیست و در آخر نیز رسوا و دوزخی خواهند بود.
در قرآن کریم، آیات بسیاری است که به ما می‌آموزد: خداوند، جهان را برای انسان مسخر ساخته و به او نعمت، قدرت، سلامتی، توانایی کار، عقل و بینش و … عنایت کرده است که باید از آن‌ها استفاده کند و به کار و کوشش بپردازد.
و در برخی آیات امر به کار نموده:
- در آنچه خداوند به تو عطا کرده، سرای آخرت را بجوی و بهره‌ی خود را از دنیا نیز فراموش نکن.
- اوست خدایی که زمین را برای شما رام ساخته، پس بر روی آن حرکت کنید و از نعمت‌های آن برخوردار شوید و بازگشت به سوی خداست.
در قرآن، کار شایسته (عمل صالح) تنها به کارهایی که مربوط به آخرت است گفته نمی‌شود. بلکه شاید در برخی از موارد به کارهای دنیوی نیز اطلاق می‌شود. بیش از پانصد مورد در قرآن کریم به کار مربوط می‌شود. خداوند حیات پاکیزه را نتیجه‌ی کار، و زیان و بدبختی را نتیجه تنبلی می‌شمارد.
رسول اکرم (ص) مردم را به کار تشویق می‌فرمودند و به کارگران بسیار احترام می‌نهادند. در اسدالغابه می‌خوانیم که آن بزرگوار، کارگری را بوسید، سپس دست او را بلند کرد و فرمود: این دست را خدا و پیامبر خدا دوست دارد. اهمیت کار در اسلام به حدی است که در آیین مقدس اسلام، کار، واجب کفایی شمرده می‌شود. یعنی اگر کاری مورد نیاز جامعه باشد و کسی نباشد که آن را انجام دهد، بر همه‌ی مسلمانان واجب است اقدام کنند تا آن کار رواج پیدا کند.
نکته‌ای در مورد کار که از ویژگی اسلام محسوب می‌شود:
اسلام با آنکه سود کار را ملک کارگر دانسته و مالکیت فردی را امضاء کرده است، در عین حال، کار و کارگر و سود کار ،بلکه همه جهان را ملک خدای متعال می‌داند، آن هم به صورت (مالک حقیقی) نه (مالک اعتباری). اسلام مالکیت فردی را امضاء کرده است، ولی این یک اعتبار و حق اختصاصی بیش نیست و معنای آن این است که دیگری نمی‌تواند بدون اجازه او در آن تصرف کند، ولی مالکیت خداوند، مالکیت علیت است، یعنی جهان، همه وابسته به ذات مقدس اوست.
تأثیر کار بر انسان
کار، سازنده، و بیکاری و تنبلی، فاسد کننده آن است؛ لذا ارزش کار نه صرفاً از جهت کسب درآمد با شکوفایی اقتصادی، بلکه همچنین در تأثیری است که بر انسان می‌گذارد. یکی از دانشمندان می‌گوید: بعد از دیانت، مدرسه‌ای بهتر از مدرسه کار برای تربیت انسان ساخته نشده است.
اینک برخی از آثار کار در تربیت انسان را بر شماریم:
1 – شکوفائی استعدادها
2 – لطافت احساس
3 – تمرکز قوه خیال
4 – احساس عزت نفس
مشارکت کار و سرمایه
در هر فعالیت اقتصادی، دو عامل دخالت دارد: سرمایه و کار. اگر سرمایه از یک طرف و کار از طرف دیگر باشد، نوعی مشارکت اقتصادی به وجود می‌آید و سودی که نتیجه این فعالیت است، بنا بر توافق قبلی، میان صاحب سرمایه و انجام دهنده کار تقسیم می‌شود. برنامه اسلام در مورد ثروت و سرمایه، به کار گرفتن آن در تولید و سازندگی و توسعه و رفع محرومیت و فاصله طبقاتی است. آنان که ثروت اندوخته دارند، شایسته است آن را در بستر تولید و حیات اقتصادی به کار گیرند یا با کسانی که نیازمند سرمایه‌اند، شریک شوند.
دیدگاه اسلام درباره کار
اسلام همواره بشر را متوجه این نکته می‌کند که هر چه هست، عمل است. سرنوشت انسان را عمل او تشکیل می‌دهد. این یک طرز تفکر واقع‌بینانه و منطقی با قوانین طبیعی است. قرآن کریم راجع به عمل، بسیار تاکید دارد، و به تعبیر رسا و زیبایی در این خصوص می‌فرماید: برای بشر جز آنچه که کوشش کرده است، هیچ چیز وجود ندارد. یعنی سعادت بشر در گرو عمل اوست. این تعلیم، یکی از بزرگ‌ترین تعلیمات برای حیات یک ملت است. اگر ملتی بداند که خودش می‌تواند سرنوشتش را تعیین کند، در آن راستا عملکردش را جهت می‌دهد. آن وقت متوجه و عمل و نیروی خودش می‌شود، متوجه اینکه هیچ چیز شرایط را به نفع من تغییر نمی‌دهد، مگر سعی و کوشش من، که این عامل بزرگی برای حیات و پویایی و تلاش است.
امروزه روانشناسان و صاحب‌نظران علوم تربیتی تلاش بسیاری می‌کنند که حس اعتماد به نفس را در انسان بیدار کنند و اسلام این کار را با قطع امید انسان از هرچه غیر عمل خودش هست، تثبیت می‌کند. یعنی انسان باید با عمل خودش به چیزهایی که می‌خواهد برسد، همین طور پیوند انسان با هر چیز و هر کس از طریق عمل او میسر می‌شود؛ و به عبارت دیگر، اسلام کوشش و سعی بلیغ دارد که انسان را متکی به اراده خودش کرده و سرنوشت انسان را وابسته به تلاش و سعی او معرفی نماید.
در اسلام، سعادت و شقاوت فرد به عمل او بستگی دارد. عمل انسان به چیزی جز خواست و اراده خود او بستگی ندارد. در نتیجه، انسان یک موجود متکی به خود و متکی به کردار و شخصیت خود می‌شود. که این امر، عامل بیداری، بینایی و توانایی است.
توکل در کارها از نظر اسلام
اسلام می‌خواهد مردم مسلمان به خدا توکل کنند. اما توکل در قرآن، یک مفهوم زنده پویا و حماسی دارد و می‌خواهد بشر را وادار به عمل کند و ترس‌ها و بیم‌ها را از انسان بگیرد. مداوم متذکر می‌شود که از شکست نترس و به خدا توکل کن، تکیه‌ات به خدا باشد، جلو برو و از خطرات نترس. ولی دیدگاه ما نسبت به توکل، مفهومی وارونه دارد. وقتی می‌خواهیم کاری را به تعویق بیندازیم و راجع به آن خوب فکر و تفحص و جستجو نکنیم، می‌گوییم به خدا توکل می‌کنیم. در صورتی که توکل کردن به خدا، در مفهوم واقعی یعنی پذیرفتن مخاطرات و تحمل آن‌ها به منظور تکیه کردن به یک قدرت لایتناهی است. این باعث می‌شود که فرد بسیار ریسک‌پذیر باشد و با دوراندیشی و درایت و شجاعت، کار را پیش ببرد.
اسلام و کارآفرینی
همان‌طور که در قرآن و احادیث مشخص است، دین اسلام مردم را به انجام فعالیت و کار دعوت می‌کند و از انسان‌ها می‌خواهد که از کار خویش، دیگران را نیز بهره‌مند سازند و به طور غیرمستقیم، مردم را تشویق به کارآفرینی و ایجاد شغل می‌کند تا از فقر و گرسنگی در یک جامعه اسلامی جلوگیری شود. در نتیجه، افکار دینی یک فرد می‌تواند تأثیرگذار بر کارآفرینی او باشد. دین اسلام چون بیشترین توجه را به تک تک افراد جامعه دارد، می‌تواند یک فرد کارآفرین را در کارش بیشتر تشویق به فعالیت کند و فرد کارآفرین با دید اسلامی می‌تواند در کارش بیشتر موفق باشد و فقط به فکر منافع خویش نباشد و دیگران را نیز در موفقیت خویش شریک سازد تا بتواند کار را توسعه دهد.
با یک نگاه کلی به ویژگی‌های یک فرد کارآفرین و خصوصیاتی که اسلام از یک انسان با تقوا انتظار دارد، می‌توان فهمید که یک انسان مومن به تمام معنا می‌تواند یک کارآفرین باشد. در اسلام نیز توصیه شده است تا بتوانند به موفقیت و کامیابی دنیوی و اخروی دست یابند. کارآفرینی از دیدگاه اسلام یک کار مقدس به شمار می‌آید. از نظر اسلام، کارآفرین، فرد تلاشگری است که با اتکا به نفس و توکل به خداوند بتواند از حداکثر توانایی‌های جسمی، مادی و تخصصی خود، از راه حلال در جهت منافع خود، در جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند، استفاده نماید. یک کارآفرین می‌کوشد تا با قدرت خلاقیت، ابتکار، تصمیم گیری به موقع، تکیه بر وجدان کاری و انضباط، اطلاعات شغلی خود را همواره تعمیق و توسعه داده و محیط کاری خود را به یک محیط کاری بهره‌ور، پویا و شاداب و خداپسندانه تبدیل نماید.
برای کارآفرین مسلمان، اعم از پسر و دختر، تلاش اقتصادی یکی از وظایف مذهبی تلقی می‌شود. داستان تجارت حضرت محمد (ص) و حضرت خدیجه (س) و همچنین تلاش‌های شبانه روزی حضرت علی (ع) در مورد حفر قنات و ایجاد نخلستان‌ها در اطراف شهر مدینه، از مواردی است که می‌تواند برای کارآفرینان دختر و پسر، سرمشق گرفته و باعث می‌شود که از حداکثر توان خود برای ایجاد اشتغال و توسعه اقتصادی جامعه استفاده کنند. حضرت علی (ع) می‌فرمایند: برکت عمر، در حُسن عمل است.
اهمیت کار و کارگر در اسلام
در دین مبین اسلام، کار و کارگر، اهمیت ویژه‌ای دارد و در قرآن و روایات و احادیث نیز به مطالب مهمی اشاره شده و ذکر آن نشان از توجه اسلام به مسئله کار و قشر شریف و زحمتکش کارگر دارد. در جوامع امروزی، سازمان‌ها و نهادهای مختلفی با تصویب کنوانسیون‌ها و قوانین مختلف، سعی در حمایت از کار و کارگر داشته‌اند، غافل از اینکه در چندین قرن پیش، پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (علیهم‌السلام) در سخنان خود به این موارد اشاره کرده بودند.
اهمیت کار:
در تاریخ نقل شده که پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (علیهم‌السلام) برای امرار معاش زندگی خود به اموری مانند کشاورزی، باغبانی، شبانی و… مشغول بوده‌اند و از اینکه به این کارها بپردازند، هیچ ابایی نداشته‌اند. این موضوع در مورد برخی از پیامبران الهی همچون حضرت نوح. حضرت عیسی و…. نیز صادق است.
هنگامی که قریشیان و یهودیان مدینه برای هجوم به مدینه همدست شده بودند، پیامبر به پیشنهاد سلمان فارسی دستور کندن خندقی را در اطراف شهر داد و خود نیز به کار پرداخت و خاک‌ها را در جای دیگر می‌ریخت. در زمان ساختن مسجد مدینه، نیز خود خشت‌ها را حمل می‌کرد. حضرت در این باره می‌فرمودند: هرگز کسی غذایی بهتر از دست‌رنج خود نخورد. در جای دیگری نیز فرمود :بیکاری، سنگدلی می‌آورد.
کیفیت کار:
حضرت محمد (ص) درباره انجام کار به نحو شایسته و نیکو می‌فرمود: هرگاه یکی از شما کاری انجام می‌دهد، آن را محکم و استوار انجام دهد.
و در جای دیگری نیز فرمود: بهترین مردمان کسی است که هنگام انجام کاری، همه کوشش خود را به کار گیرد.
چند سفارش در مورد کارگران:
در مورد کارگران نیز پیامبر اکرم (ص) نکات ارزشمندی را همیشه سفارش می‌کردند. حضرت به‌کارگیری مزدبگیران (کارگران) را پیش از آگاه کردن آنان از دستمزد آن‌ها ممنوع اعلام کرده بود (همان چیزی که امروزه به عنوان قرارداد نام گرفته)؛ و از سوی دیگر می‌فرمود: پیش از خشک شدن عرق آن‌ها، دست‌مزدشان را بدهید.
حضرت همواره نسبت به پرداخت حقوق کارگران تاکید داشتند و می‌فرمودند: کسی که در دستمزد به مزد بگیری (کارگری) ستم کند، پروردگار کارهای نیک او را نابود می‌کند و بوی بهشت را بر او حرام می‌سازد. بوی خوشی که از فاصله پانصد ساله به مشام می‌رسد.
با وجود چنین سخنان و بیانات گهرباری بود که حضرت امام خمینی (ره) نیز فرمودند: در مکتبی که پیغمبرش دست کارگر را می‌بوسد، نیازی به مکاتب شرق و غرب ندارد.
رباعی زیبایی از حضرت علی (ع)
لنقل الصـــخر فـــی قلل الجبال | احب الی من سنن الرجال |
یقول الناس لی فی الکسب عار | ان العار فـــی ذل السئوال |
حمل صخره‌های سترگ از قله‌های کوه‌های رفیع
از بار منت آدمیان برایم دوستی داشتنی‌تر است
برخی به من می‌گویند کسب و کار برای تو ننگ است
اما ننگ و عار در ذلت و خواری درخواست از دیگران است
اگر می‌خواهی آزاد زندگی کنی، چون بردگان، تن به کار برده؛ طمعت را از مال بنی آدم به کلی قطع کن، نگو آن کار مرا کوچک و پست می‌کند، بلکه گدایی و درخواست از مردم، ذلت‌آور است؛ آن گاه که از مردم بی‌نیازی، هر کاری که خواهی داشته باش، زیرا از همه مردم ارجمندتری.
کار در اسلام واجب است و در مورد آن بسیار تاکید شده است، زیرا زیربنای اقتصاد، کار است و اگر کار نباشد، اقتصادی نخواهد بود که درباره آن بحث شود. اسلام می‌خواهد همه اعمال برای خدا و در جهت تکامل معنویت انسان‌ها باشد.
منابع
- مقایسه‌ای بین سیستم‌های اقتصادی، جلد اول؛ تألیف: حسین مظاهری.
- کارآفرینی؛ تألیف: مهندس علی شاه حسینی.
- تعلیم و تربیت در اسلام؛ تألیف: استاد شهید مطهری.
- اقتصاد اسلامی؛ تألیف: شهید دکتر بهشتی.
- کلیاتی از اقتصاد اسلامی؛ تألیف: دکتر غلامرضا مصباحی.
- تنش کار و رضایت شغلی؛ تألیف: سازمان بین‌المللی کار (ILO) ترجمه رسول اف، ماندانا جلالی آئینی.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفضیل وسایل الشیعه الی التحصیل مسائل الشریعه، ج 17.
