به مناسبت روز جمعیت

جمعیت شناسی ایران

علم جمعیت شناسی در ایران سابقه چندان طولانی ندارد . با تأسیس رشته های علوم اجتماعی در كشور، جمعیت شناسی نیز مطرح شد و در سطح بسیار محدود مورد مطالعه و اجرا  قرار گرفت. جمعیت در كشور در گذشته چندان مشكل و مسئله حادی نبوده است. سوابق تاریخی نشان میدهد كه جمعیت ایران در گذشته بیشتر بافتی روستایی و عشایری داشته است تا شهری. با تحولات عمده ای كه صنعت و تكنولوژی در قرن بیستم برای جهان به ارمغان آورد ، تغییرات عمده ای نیز درساخت، توزیع، تعداد، فرهنگ، میزان مرگ و میر، باروری، ازدواج، طلاق و.. جمعیت كشور بوجود آمد.

در كنترل جمعیت با افراد مثل اشیاء نمی توان برخورد كرد. ماشین را به راحتی می توان روشن و خاموش كرد، درحالیكه در مورد جمعیت و كنترل موالید ، شرایط لازم فرهنگی- اجتماعی باید  بنحوی فراهم گردد كه مردم آزادانه حق انتخاب تعداد فرزندان خود را داشته باشند. سریع ترین راه رسیدن به چنین هدفی ، توسعه منابع انسانی یعنی: كاهش مرگ و میراطفال، ارتقاء آموزش به ویژه آموزش زنان، بهبود حقوق زنان در ارتباط با مالكیت و كار با درآمد آنها، و در دسترس قرار دادن روشهای تنظیم خانواده ، شناخته شده است .

گذشته نگری و آینده نگری جمعیت ایران

میزان رشد سالانه	جمعیت	سال شمسی
6/0	7654000	1263
6/0	8124000	1270
6/0	8613000	1280
4/1	9143000	1290
4/1	11185000	1310
0/2	12832000	1320
8/2	12832000	1330
9/2	18955000	1335
1/3	25078000	1345
7/2	33708440	1355
9/3	49445010	1365
	74000000	1375
	108000000	1385
	160000000	1395
	235000000	1405

مأخذ:

گزارش رشد جمعیت و توسعه درایران وجهان( بر اساس برآورد و سرشماری)، دكتر ابراهیم مجیدی، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی ، تیرماه 1370.در گذشته ، با داشتن زمینه های اجتماعی، اقتصادی و جمعیتی بسیار متفاوت با عصرجدید، شرایط به كارگیری علوم اجتماعی به طورعام و جمعیت شناسی به طورعام و خاص ، چندان فراهم نبود . بیسوادی، نداشتن ابزار كار نظیر كتب، اطلاعات ، دانش، تجربه و... از یك طرف  در گذشته ، و پایین بودن تعداد جمعیت ، پایین بودن انتظارات جمعیت و... از طرف دیگر، به اضافه سایر عوامل ، همگی ایجاب می كردند كه جمعیت شناسی در ایران كاربردی نداشته باشد.

با شروع اصلاحات و پیش گرفتن برنامه های مدرنیزاسیون در كشور از اوایل قرن حاضر، با گسترش روابط با جوامع صنعتی و توسعه یافته، با گسترش سواد و تحصیلات در سطوح مختلف در كشورو با تاسیس سازمان ثبت احوال و جمع آوری آمارهای حیاتی از سال 1307 شمسی به بعد، تغییراتی درالگوی جمعیتی كشور به وجود آمد. تغییرات همچنان در حال انجام و شكل گرفتن بود ولی هیچگونه تصویر روشنی از جمعیت در دست نبود تا این كه اولین بار در سال 1335 سرشماری عمومی نفوس و مسكن در كشور انجام گرفت و در نتیجه رقم مطلق جمعیت كشور معلوم شد، یعنی 18954704 نفر. پس از آن سرشماری های عمومی نفوس و مسكن در سال های 1345، 1355 و 1365 نیز انجام گرفت.

جمعیت شناسی در ایران و سایر جوامع رو به توسعه

علاوه بر رشد و توسعه ای كه علم جمعیت شناسی و مطالعات جمعیتی در كشورهای توسعه یافته داشته، كشورهای رو به توسعه نیز پیشرفت چشمگیری در علم جمعیت شناسی در طول قرن جاری داشته اند و آگاهی  رو به افزایش در زمینه مسائل جمعیتی در بسیاری از این كشورها وجود داشته است. مثلاً هند اهمیت زیادی  به امور تنظیم خانواده و كنترل موالید از خود نشان داده است. همچنین  پاكستان، سریلانكا، فیلیپین، كره جنوبی و ... در این راه قدم های مؤثری برداشته اند. كاهش سریع میزان مرگ و میر در كشورهای با درآمد پائین و كسب آزادی و استقلال آنها، این قبیل كشورها را در بسیاری از نقاط آسیا و آفریقا به گسترش قلمرو پژوهش های جمعیتی در این كشورها سوق داده است. كشورهای تازه استقلال یافته تلاش های خود را متمركز و متوجه مسائلی كردند كه از آن طریق بتوانند سطح زندگی مردم خود را بالا ببرند. از این رو، آنها به ارزیابی رشد و توزیع جمعیت پرداختند. در این قبیل كشورها  برنامه ریزی های اقتصادی، برنامه ریزی های توسعه و برنامه های پنج ساله، همگی منوط به كنترل رشد جمعیت بر حسب وسایل امرار معاش موجود در دسترس ، شد . برنامه ریزان این كشورها دریافتند كه كاهش سریع و بی سابقه در نسبت های مرگ و میر عامل عمده رشد جمعیت این جوامع بوده است. بین سالهای 1950- 1900 جمعیت كشورهای رو به توسعه افزایشی برابر با 8/0 درصد داشت. این در حالی است كه بیست سال بعد از آن، میزان افزایش جمعیت در این كشورها 22% برآورد شده است. همچنین ، طی سالهای 1950- 1930 میزان مرگ و میر در این كشورها 32 در هزار نفر و طی سالهای 1970- 1960 به 17 در هزار نفر كاهش یافته است. نتیجتاً، طی سالهای 1970 -1950 رشد جمعیت این كشورها بسیار قابل توجه بوده است. مثلاً میزان افزایش جمعیت برای این كشورها  بین سالهای 1941- 1931 حدود 2/14% و در ایران طی سالهای 45-1335 این افزایش حدود 36 درصد بوده است. این میزان در ارتباط با هند بین سالهای 1971- 1961 حدود 6/21%  و در ایران طی سالهای 1355- 1345 برابر با 7/31 درصد و در دهه  1365- 1355  متجاوز از 47% برآورد شده است. بنابراین ، تحت چنین شرایطی نیاز به برنامه ریزی جمعیت و به كارگیری هر چه بیشتر علم جمعیت شناسی در بین بسیاری جوامع ، حس و لمس شد. این واقعیت حس شد كه رشد بی رویه جمعیت ، به طور نامطلوبی مانع بالا رفتن سطح زندگی و پیشرفت های اقتصادی و اجتماعی است. بدین جهت بود كه بین سالهای 1970- 1960 بسیاری از ملل ، سیاست گذاری ها و برنامه ریزی های جمعیتی خود را شروع كردند. خیلی از كشورها توسط سازمان ملل متحد دراین زمینه و در زمینه  آمارهای حیاتی و نظام ثبت احوال یاری شدند.

فعالیت های جمعیتی ایران:

تا قبل از نیمه دهه 1360 ، مسئله جمعیت در ایران چندان جدی گرفته نمی شد. بعد از سرشماری عمومی نفوس و مسكن 1365 ایران، مسئله جمعیت، رشد سریع آن، تدابیر جلوگیری از رشد بی رویه آن و.. مطرح و اجرای  آن كم وبیش شروع شده است. سازمانی كه بیشتر با این مسئله درگیر است وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی است كه از آن سال به بعد با كمك های فنی و مشاوره سازمان ملل متحد به امر تحقیق و آموزش در این زمینه پرداخته است. در چند سال گذشته  دولت نیز به برنامه های جمعیتی بسیار علاقه مند شده است. دولت همچنین، در برنامه پنج ساله توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی سعی كرده است مسئله جمعیت را نیز جای داده، آنرا بخشی از اهداف خود به حساب آورده، و به آن بپردازد. بخش جمعیتی سازمان ملل متحد نیز با فرستادن گروه های كارشناسی به ایران سعی در ارائه مساعدت هائی دراین زمینه كرده است. سیاست كنترل موالید ملی در ایران ، تلاش براین دارد كه طی برنامه پنج ساله توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی 72- 1368 از وقوع یك میلیون حاملگی ناخواسته پیشگیری به عمل آورد.

به همین منظور، جمع آوری اطلاعات در بخش هائی از كشورشروع شد تا به اطلاعات عمومی، تلقیات مردم، كاربرد برنامه های تنظیم خانواده ، و چگونگی باروری ، دسترسی پیدا شود. این جریان از طرح های اولیه كار به حساب آمد. درمرحله دوم قرار شد با كمك های سازمان ملل متحد، سازمان های ذیربط در كشور بهداشت یاران مورد نیاز را تربیت كنند  تا به ارائه مشاوره و خدمات در زمینه بهداشت مادر و فرزند بپردازند. این كادر فنی می بایست در نقاط شهری و روستایی به گسترش خدمات خانواده بپردازد.

همچنین، قرار شد سازمان ملل به تربیت قابله های روستایی، مددكاران بهداشتی ، آموزش و آماده سازی مؤسساتی در این زمینه بپردازد . كمك های تجهیزاتی و برقرار كردن پست های بهداشتی، با عرضه وسایل پیشگیری از دیگر فعالیت هایی است كه می تواند كیفیت بهداشت جمعیت و آگاهی های آنها در زمینه تنظیم خانواده را بالا ببرد. چنین فعالیت هایی كم وبیش در حال اجراست كه امید است هر چه بیشتر بهبود و تقویت یابد.

از طریق برنامه های آموزشی و سواد آموزی، اطلاعات و ارتباطات می بایست افزایش یافته و به این وسیله برنامه های تنظیم خانواده هر چه بیشتر معرفی گردد. در این زمینه وسایل ارتباطات جمعی و كارگزاران محلی و منطقه ای از نقش بسزایی برخوردارند. حمایت های همه جانبه رهبران مذهبی، سیاسی و قومی می تواند به پیشبرد برنامه ها كمك های شایانی نماید . افرادی كه می توانند درتعیین و تصمیم رفتار عمومی نقش داشته باشند خود می بایست در زمینه های جمعیتی، یعنی فواید و مضار برنامه ها توجیه شوند.

نقش زنان نیز در فعالیت های اجتماعی و اقتصادی تأثیر چشمگیری بر موفقیت برنامه های تنظیم خانواده و پایین آوردن رشد جمعیت دارد. به وجود آوردن فرصت های اشتغال بین زنان توسط وزارت كار و امور اجتماعی به تسهیل و اجرای  برنامه های تحدید موالید كمك شایانی می نماید . این امر به تجربه در بسیاری از ممالك مثل مالزی، كره جنوبی، تایلند و... ثابت شده است. آموزش مطالب جمعیتی به معلمین ، و قراردادن دروس جمعیت شناسی در برنامه های درسی در رشته ها و مقاطع مختلف نیز به تحقیق هر چه بیشتر در مورد برنامه های جمعیتی كمك خواهد كرد.

با در نظر گرفتن حداقل میزان رشد سالیانه جمعیت 2/3 درصد، پیش بینی می شود كه جمعیت كشور طی 22 سال دوبرابر شود. چنین روند افزایشی موجب نگرانی بسیاری از كارشناسان و محققین برنامه ریزی های اجتماعی و اقتصادی شده است. چنین روندی موازنه های بهداشتی، آموزشی ، تامین اجتماعی و اشتغال را به هم خواهد زد. كارشناسان و مسئولین مطلع كه از عواقب ازدیاد جمعیت آگاهند منتظر هر گونه اقدام عاجلی در این زمینه هستند.

بافت فرهنگی مردم روستایی ایران در بخش های مختلف كشور متفاوت است ؛ عده ای از آنها دارای اعتقادات سنتی بسیار شدیدی هستند. آنها اعتقاد به نفرستادن دختران به مدرسه و در نتیجه ازدواج آنها در سنین پایین دارند. باید این واقعیت را متذكر شد كه بالا بردن سن ازدواج در نقاط روستائی كشور چندان كار ساده و عملی نیست. تنها حركت عملی و منطقی در این راستا ، وادار كردن جامعه به بالا بردن سن بارداری و زایمان است. سازمان ملل متحد نیز در این زمینه بیست سالگی و بالاتر را توصیه می كند. این بدان خاطر است كه عملاً ثابت شده است بچه های مادران كمتراز بیست ساله ، معمولاً چندان از سلامت كاملی برخوردار نیستند. پایین بودن سن ازدواج زنان در نقاط روستایی كشور، موجب بالا بودن نسبت مرگ و میر اطفال و درموارد زیادی مادران حین زایمان شده است. مطالعات جمعیتی در ایران و سایر جوامع رو به توسعه توصیه می كند در سنین كمتر از 20 سالگی و بالاتر از 35 سالگی زنان نمی بایست خود را درگیر زایمان نمایند. عدول از این مقاطع ، سلامت مادران واطفال را به خطرمی اندازد. همچنین، جهت تضمین هر چه بیشتر سلامت مادران و اطفال ، فاصله گذاری سه ساله بین زایمان ها توصیه می گردد.