پیشگامان شب نامه نویسی در ایران

برخلاف گفته برخی محققان که شکل گیری اصطلاح شب نامه را در ایران، پیشتر به دوره قاجار و از زمان پیدایش روزنامه عنوان می کنند، این جریان بیشتر در دوره های تاریخی مختلف ایران برای اعلام حرفی که زدنش به طور عام غیرقانونی بوده یا هدف خاصی را منتقل می کرده، رواج داشته است

نخستین اطلاعات ما درباره به کارگیری شب نامه به اروپای قرن شانزدهم میلادی باز می گردد. اولین بار اصلاح طلبان اروپای دوره نوزایی از این عمل برای آگاهی هم اقران خود سود جستند.

برخلاف گفته برخی محققان که شکل گیری اصطلاح شب نامه را در ایران، پیشتر به دوره قاجار و از زمان پیدایش روزنامه عنوان می کنند، این جریان بیشتر در دوره های تاریخی مختلف ایران برای اعلام حرفی که زدنش به طور عام غیرقانونی بوده یا هدف خاصی را منتقل می کرده، رواج داشته است؛ چنان که یک مورد را در تاریخ ادبیات به انوری نسبت داده اند، ولی می توان گفت اصطلاح رایج و کاربرد فراوان آن در دوره قاجاریه اتفاق افتاد. به زبان دیگر زمانی که روزنامه از طریق میرزا صالح شیرازی در ایران بنیانگذاری شد، شب نامه در مقابل آن قرار گرفت. به هر طریق از آنجا”‹ که روزنامه دارای مجوز دولتی بود، شب نامه برای طرح مباحث سیاسی، اجتماعی و... که اجازه چاپ در روزنامه دولتی را نداشت، مصطلح شد. این عنوان به صورت های مختلف در منابع تاریخی ما آمده است که مهم ترین آن اعلامیه ها و اعلانیه هاست.

میرزا فتاح خان گرمرودی، نویسنده یکی از قدیمی ترین منابع مکتوب با عنوان شب”‹نامه است. میرزا فتاح خان گرمرودی در زمان محمد شاه قاجار به نیابت حسین خان آجودان باشی برای ماموریت سیاسی عازم دولت های سه گانه اتریش، فرانسه و انگلستان شد.در پایان این ماموریت به خاطر حسن خدمت و موفقیت های کسب شده، از محمد شاه قاجار نشان شیر و خورشیدی از مرتبه اول دریافت کرد.

در طول این سفر به نوشتن دو سفرنامه با نام های «چهار فصل» و «شب نامه» اقدام کرده بود که اولی مربوط به شرح ماموریت ها در اروپا و دومی مربوط به شرح جریان عیش و نوش و عشرت طلبی اروپایی ها بوده که در جواب اکاذیب نسبت داده شده به ایرانی ها، نوشته شده بود. وی صاحب رسالات عدیده ای است که مهم ترین آنها کتاب روزنامه و کتاب شب”‹نامه است؛ شب”‹نامه در پاسخ یک ”‹ نفر انگلیسی به نام فریز نوشته شده است.

داستان از آن قرار بود که فریز به ایران آمد و در مراجعه به انگلستان کتابی منتشر کرد و طی آن از هیچ گونه ناسزا و توهین و بدگویی نسبت به ایران بخصوص زنان ایران کوتاهی نکرد. میرزا فتاح خان حین ورود به لندن آن کتاب را می بیند و بی اندازه عصبانی می شود و براساس حس”‹ وطن دوستی شب نامه را می نویسد.

از دیگر کسانی که جزو اولین های انتشار شب نامه محسوب می شود شخصی به”‹نام حاج علیقلی صفراف، تاجری تبریزی بود و انتشار شب”‹نامه را در ایران باب کرد. وی نویسنده، شاعر و طنزپرداز و راپورتچی دستگاه محمدعلی میرزا بود. او در عین حالی که در دستگاه حکومت شغل حساسی داشت و در مرکز استبداد بود اما سال ها به انتشار شب نامه می پرداخت و مخفی کاری او و دوستانی که وی را در این کار یاری می دادند، به حدی بود که کسی گمان نمی برد آن شب نامه های تند را او می نویسد. صفراف فعالیت سیاسی و مبارزه با دستگاه استبداد را سال 1131 قمری در آذربایجان با انتشار شب نامه شروع کرد.

او در عرصه روزنامه نگاری هم فعال بود و روزنامه های «احتیاج»، «اقبال» و «آذربایجان» را منتشر کرد. روزنامه احتیاج در شماره هفتم خود به دلیل چاپ مقاله انتقادی و طنز آمیزی که در آن از نیاز ایرانیان به کالا و تولیدات بیگانه، حتی قوری چای سخن به میان آمده بود، توقیف شد. این کار به دستور حسنعلی امیر نظام گروسی، حکمران آذربایجان انجام شد. از آنجا که نوشته های وی برای محمدعلی میرزای ولیعهد ناخوش افتاد، علیقلی خان را دستگیر و پایش را چوب زدند، اما وی باز هم دست از تلاش برنداشت و روزنامه اقبال و پس از توقیف آن روزنامه آذربایجان را منتشر کرد. جالب این که شماره آغازین اقبال، شماره هشت بود؛ یعنی ادامه راه احتیاج.

بخشی از مطالب روزنامه احتیاج:

آن که شیران را کند روبه مزاج

احتیاج است احتیاج است احتیاج

ای هموطنان گرامی و ای برادران عزیز ایرانی، بیدار بیدار که عمده سبب ویرانی این چندین هزار ساله خان های پدران و اجداد ما ایرانیان که قصر رفعت او سال ها بر چرخ پهلو زدی... و کنگره عزت او قرن ها با ثریا برابری نمودی... همان احتیاج است که حال چون سیل نوبنیاد، اساس و بنیاد آسایش ما رو نهاده، در خرابی آن مضایقه و فروگذاری نکرده، منهدمش می نماید و همان احتیاج است که ریشه ثروت و توانگری ما را که مخصوص ایران و قبای تن ایران بود با تیشه قهر و غلبه ساعت به ساعت از بن قطع می نماید و همان احتیاج است که چون عنکبوت با تارهای خود تار و پود وطن و خانه ها را چنان به هم بافته که قدرت حرکتی را از خیال خود بگذرانیم و شب را از روز بشناسیم.

ای احتیاج چه محبس تنگی و چه دشمن دل سنگی و چه منزل خطرناکی... و چه همنشین ناپاکی... عزت ما رابردی. محنت ما را افزودی.. اکنون در بوته غمم انداختی و کار ما را ساختی. باش از قبال سایه سایه یزدان شاهنشاه ایران و از همت تجار و معتبرین وطن تا جهان باقی است اسمی از تو در ایران نگذاریم... .

او سال 1310 هـ .ق و چند سال قبل از جنبش مشروطه و در اوج سانسور دولت، مطالبی را مخفیانه منتشر و در بین مردم توزیع می کرد. او عمد”‹ لفظ شب نامه را در مقابل روزنامه برای نوشته های خود انتخاب کرد.

نقش زنان در نگارش شب نامه

انقلاب مشروطه، یکی از چشمگیر ترین تحولات دوران معاصر ایران بود که بر شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشور تأثیر زیادی گذاشت. زنان هم از این تأثیرات دور نماندند و وارد عرصه های مختلفی شدند.

یکی از این عرصه ها نشر اعلامیه و شب نامه برای بانوان بود که در واقع یکی از آثار برجسته مشارکت سیاسی و اجتماعی آنان در این انقلاب به شمار می رفت.

شب نامه نویسی در آغاز جنبش مشروطه و در دوران استبداد صغیر رواج بسیار داشت. زنانی که بیشتر از طبقات نسبتا بالای جامعه بودند و به امور مربوط به زنان می پرداختند، اعلامیه ها و شب نامه های دستنویسی را در واکنش به مسائل سیاسی و اجتماعی پخش می کردند که”‹ راه را برای آغاز کار روزنامه نویسی زنان مهیا ساخت و به منزله تمرینی برای چاپ نشریه از سوی آنان بود. بعد از آن، نشر اعلامیه ها و شب نامه های مخصوص و اولین انجمن های بانوان، به رشد و تسریع روزنامه نگاری زنان کمک کرد. مهم ترین دغدغه زن فرهیخته ایرانی پس از انقلاب مشروطه، شرکت در فعالیت های گسترده اجتماعی بود که یکی از مهم ترین آنها انتشار شب نامه نویسی بود تا از این طریق خواست هایشان را مطرح و برای رسیدن به اهداف خود تلاش کنند. جمعی از زنان در مخالفت با قرارداد 1907م. روس و انگلیس ـ که ایران را به سه منطقه نفوذ تقسیم می کرد ـ و با تأکید بر استقلال کشور، شب نامه هایی پخش کردند.

در روند نوگرایی جامعه که پخش شب نامه و اعلامیه ها زمینه ای را برای ابراز نظر گروه های مختلف فراهم آورده بود، زنان نیز با انتشار شب نامه در مباحث سیاسی و اجتماعی شرکت کردند.

زنان تبریز هم نقش موثری در نوشتن شب نامه ایفا کردند. آنان هنگام محاصره یازده ماهه تبریز، شب نامه پخش می کردند. از آنجا که شب نامه نویس ها از ذکر نام خود خودداری می کردند، اطلاعات چندانی از نویسندگان شب نامه در دست نیست. هر چند گاهی سازمان جاسوسی خط نویسنده را شناخته و آنها را مورد تهدید و آزار و اذیت قرار می داد.

یکی از بانوان اهل قلم تبریز، بانوامیرحاجبی خواهرزاده ثقه الاسلام، روحانی برجسته و مبارز تبریزی بود و در نوشتن شب نامه دستی داشت. وی همچنین درباره اولین شب نامه ای که در تبریز منتشر شد، شرح کامل حادثه را در نشریه «تهران مصور» شماره 397 سال 1329خورشیدی نوشته است. به توپ بستن مجلس شورای ملی و دستگیری گروهی از روزنامه نگاران شرایط تازه ای را در عرصه فعالیت شب نامه نویسی به وجود آورد. جالب ترین این شب نامه ها، شب نامه ای است با عنوان «اعلان زنان تبریز به مردان شیراز» که برای مبارزه بین مردم شیراز در برابر ظلم حکومت استبدادی و نکوهش از برچیده شدن مشروطه بود.