فلسفه معماری صخره ای

"انسان دوران کهن با کندن صخره های طبیعی در دامنه کوه ها و ایجاد حفره ها از یك فضای کوچك محدود به

تدریج به فضای بزرگی می رسد و از آن به عنوان خانه یا آرامگاه استفاده می کند . این مبارزه انسان با صخره های

سنگی را معماری صخره ای و یا دخمه ای می نامند . به عبارتی معماری صخره ای از مصالح آزاد و معمولی ساختمان

به وجود نمی آید بلکه در صخره های طبیعی ایجاد می شود " ( سرفراز ، 18:1373)

" با توجه به ساختار این نوع معماری و ویژگیهای آن،  می توان آنها را به عنوان یك مجموعه تاریخی مورد مطالعه قرار داد زیرا که ایجاد این نوع حجاری، نه تنها از نظر تاریخ هنر و باستان شناسی بلکه برای شناخت تاریخ تمدن ، تاریخ ادیان و روابط فرهنگی بین اقوامی که دارای این نوع معماری هستند، شایان توجه است ".(همان: 18و19)

تولید و فراگیر شدن این معماری ،اکثرا در هزاره اول پیش از میلاد به وقوع پیوسته است . هرچند که آثار معماری صخره ای "ماننا"ها و "اورارتو"ها ، بجای مانده در نواحی شمال غرب ایران ، به تاریخی در حدود سده هشتم قبل از میلاد بازمیگردد، اما به خاطر نادیده گرفته شدن این دو تمدن و مطالعات کمتر انجام پذیرفته بر روی آن، تا مدتها تصور می شد که ابداع و بکارگیری معماری صخره ای تنها به تمدن "ماد"تعلق دارد .

دلایل ایجاد معماری صخره ای

این معماری ریشه در فرهنگ و سنت هر منطقه دارد لذا با توجه به این امر ،تجلی آنرا به صورتهای متفاوت می توان مشاهده کرد.

به عنوان مثال در بعضی مناطق در خدمت اعتقادات مذهبی به کار گرفته شده است ؛در برخی مناطق، بر اساس عادات مرسوم در آن ناحیه مورد استفاده  قرار گرفته و در مکان و زمانی دیگر در جهت سکونت و کاربردهای تدافعی تکامل یافته است  .

لذا معماری "دست کُند" ¹ را می توان وابسته به عوامل مکانی و زمانی دانست و این امر باعث متنوع شدن این آثار می شود.

پس بطور کلی می توان علت بوجود آمدن معماری صخره ای را به این موارد تقلیل داد:

دلایل جغرافیایی ،مذهبی و نظامی

علت مهم ناشناخته ماندن این معماری را در موقعیت جغرافیایی و فلسفه وجودی آن باید جستجو کرد، چرا که غالبا این معماری در دل کوهها کنده شده اند و دسترسی انسان به آنها بسیار مشکل است. همین موضوع بررسی، کاوش و مطالعه آن را مشکل ساخته است.

حال سئوالی که در اینجا مطرح می شود این است که چرا انسان دوران کهنف کوه را برای ایجاد این نوع معماری برگزیده است؟

"به نظر می رسد که در بعضی از فرهنگهای باستان، کوه ها مقدس بوده اند و برای آئین ها و مناسك مذهبی و نیایشی کاربرد داشته اند . در این فرهنگها ، "کوه" نمادی برای احترام بوده و نقش مهمی در اعتقادات و باورها برای  نزدیکی به نیروهای ماورالطبیعه داشته است . گذشتگان معتقد بودند که "رب النوع" ها ² در آسمان قرار دارند . بنابراین اگر معابد و پرستشگاه و گورهای آدمی در (مکانی) بالا و در دل کوه باشد به رب النوع نزدیك تر خواهد بود ". ( حاتم ، 1381:

107و108)

"برای مثال کوه بیستون در 80 کیلومتری کرمانشاه می تواند نمونه ای از این اعتقادات و فرهنگ باشد .جغرافی نویسان متقدم، بیستون را بصورت » بهستان « ، » بهستون « آورده اند و برخی از تاریخ نگاران » بغستان « را ماخوذ از بغ نگاشته و آن را جایگاهی برای پرستش خدایان دانسته اند ." ( حاتم ، 29:1383)

ارتباط معماری صخره ای و پرستش رب النوع میترا

اکثر محققین بر این نکته صحه گذارده اند که آیین "مهرپرستی" قرابت خاصی با معماری صخره ای دارد، چرا که فلسفه وجودی (مهر) چنین اقتضا نموده است .در مورد تولد "میترا "یا "مهر"،همگان متفق القول چنین آورده اند که رب النوع "مهر" از تخته سنگ متولد شده است .همین موضوع به تنهایی ، بر ارتباط میان این رب النوع و صخره و کوه تاکید می کند . نویسندگان دیگری نیز در مورد رب النوع "مهر" در ایران مطالبی مشابه نوشته اند ، بطوریکه این نظریات نیز بر ارتباط میان "مهر" ، "مهرپرستی" و "معماری صخره ای" صحه می گذارد، به عنوان نمونه  "استاس" در سالهای 90 میلادی "میترا"(مهر)را این گونه توصیف می کند: "خدایی که بر صخره غارهای ایرانی چمباتمه زده و شاخهای سرکش خود را می گرداند

".(ماراتن ورمازرن ،1345: 116 )

لذا "در مورد مکان ستایش "مهر" همگان متفق القولند که پرستش (این رب النوع)در غارهای طبیعی یا مصنوعی صورت می گرفته است. به نظر می رسد پرستش میترا در ابتدا و نیز در مواقع ضروری در غارهای طبیعی و در زمانهای بعدی در غارهای مصنوعی صورت می گرفته چرا که غارهای مصنوعی و دست ساز جلوه بیشتری از لحاظ تزیینی داشته است پس مهرپرستی رابطه ناگسستنی با غار داشته است و تمام مهرابه ها از شکل طبیعی غار تبعیت کرده اند ." (وکیلی ،1354 :115 )

لذا غارها علاوه بر مکان زیستی ، یك مکان عبادتی و پرستشگاهی و نیز یك مکان مستحکم و همچنین بصورت یك مکان تدفینی مورد استفاده واقع شده اند .

روش ایجاد معماری صخره ای

غالبا معماری صخره ای در دل کوهها و صخره هایی کنده شده اند که بسیاری یارای دسترسی به آنها را ندارند . در این نوع معماری هیچ مصالحی برای ایجاد فضاهای معماری استفاده نمی شود و کاملا" با معماری های متعارف متفاوت است .

این معماری فقط با برداشتن توده صخره ای و جداکردن آن از بستر اصلی بوجود می آید لذا فضای لازم برای ایجاد پرستشگاه و یا محل تدفین، به صورت های متفاوت می توانسته ایجاد شود ، بنابراین از لحاظ فنی، هیچ فرقی ندارد که ابتدا از کف شروع به کار شود یا ازسقف شروع به گسترش فضای لازم گردد . و هر دو این موارد در معماری های صخره ای موجود در ایران و دیگر نقاط جهان، قابل مشاهده است. در مواردی نیز ممکن است این عمل تواما" و باهم صورت گرفته باشد ؛به هر ترتیب در روش ایجاد معماری صخره ای، نکته مهم آن است که این عمل بصورت "تدریجی" انجام می گیرد و به همین دلیل آن را از نظر نوع و تکنیک، معماری"دست کُند"  لقب داده اند .

ویژگی های معماری صخره ای

در یك دید کلی می توان گفت که معماری صخره ای دارای ویژگیهای زیر است :

1- معماری صخره ای ، همانطور که از نام آن بر می آید، در دل کوه کنده می شود بنابراین احتیاج به ساخت بنا همانند معماری های متعارف ندارد و مسائل ایستایی و دیگر اصولی که در معماری متعارف به کار می رود، در این نوع بناها غیرقابل استفاده است.

2- معماری صخره ای استحکام و بدین ترتیب حالت تدافعی قابل ملاحظه ای دارد .

3 - تکنیك کار بسیار ساده اما اجرای آن مشکل و زمانبر است .

انواع معماری صخره ای

غلامعلی همایون درباره معماری صخره ای تعریفی ارائه می دهد :" اکنون در صخره ای حفره ای ایجاد می نماییم

بتدریج حفره را وسعت داده تا فضای مورد احتیاجمان مثلا" خانه و یا آرامگاهی ایجاد شود این محصول مبارزه انسان

با صخره را معماری صخره ای می نامیم (....) در معماری آزاد و معمولی فضا نتیجه کالبد یا ساختمان ایجاد شده است .

در صورتیکه در معماری صخره ای عکس آن است یعنی معماری از فضا شروع می شود . از ایجاد تدریجی فضای

کوچك آغاز شده و به فضای بزرگ می رسد ." ( همایون ،12:1354و11)

وی معماری صخره ای را به دو نوع تقسیم می کند .

1-بناهایی که به کلی آزاد شده اند .(در این نوع معماری) ابتدا قسمتی از کوهی را بریده و مجزا کرده و در درون آن فضاهای متعددی ایجاد نموده اند. در این بناها می توان پنجره و نورگیر نیز تعبیه نمود و نمای خارجی آنها را می توان حجاری کرد مانند

بسیاری از معابد هندی و یا قبور نزدیك بیت المقدس .

2- بناهایی که (به طور کامل) در درون کوه کنده شده اند . در این نوع، فقط فضای داخلی صخره مطرح است و بنا هیچگونه نما و پنجره ای نمی تواند داشته باشد"( همایون ،12:1354و11)

پس از آشنایی با فلسفه و چگونگی شکل گیری معماری دخمه ای در تمدن های کهن لازم می آید که به بررسی و تحلیل آثار گوردخمه ای در تمدن های ابتدایی چون اوراتوها، مانناها و مادها پرداخته و سپس سیر تحولات این بناها را در تمدن های بزرگی چون هخامنشی، اشکانی و ساسانی پرداخته شود. لذا با توجه به گسترده بودن این مطالب تلاش خواهیم کرد در مقالات آتی و به صورت سلسله وار به بحث و بررسی موارد فوق بپردازیم.

ادامه دارد...

پی نوشت:

1- نوعی معماری که با دست انجام می گرفته و روند پیشرفت کار در آن بسیار کُند است. در ادامه مطلب، بیشتر به این موضوع پرداخته خواهد شد.

2- منظور از رب النوع، خدایای ابتدایی در فرهنگ های ماقبل یکتاپرستی است که در ان مظاهر طبیعی هرکدام به عنوان یک خدا شناخته می شدند مانند خدای خورشید، خدای باران و...

منابع:

- سرفراز ، علی اکبر ، فیروزمندی ، بهمن ،( 1373 )،مجموعه دروس باستان شناسی و هنر دوران تاریخی  ( ماد، هخامنشی ، اشکانی ، ساسانی) تدوین حسین محسنی ، محمد جعفر سروقدی چاپ اول ،تهران: جهاد دانشگاهی

- حاتم ،غلامعلی ، (1381)، آشنایی با هنر در تاریخ  ،چاپ دوم ، تهران :انتشارات دانشگاه پیام نور

- حاتم ، غلامعلی ، (1383)، بیستون نظاره گر سرافراز گذشت قرون، مجله گردش ، شماره 16، نشریه ایرانشناسان، ایرانگردان و جهانگردان

- ماراتن ورمازلن، (1345) ،آیین میترا ،ترجمه نادرزاده ،چاپ اول ، تهران :انتشارات دهخدا

- همایون ، غلامعلی ،(1354)، فلسفه معماری صخره ای و تمرکز در روستای صمند کرمان، چاپ اول ، تهران :انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی

مطالب مرتبط:

میراث سحرانگیز

قدیمی ترین سند ایران

درفشهای اورارتویی در آذربایجان