شبنامه ها از کجا آمد؟

در ایران سابقه شبنامه نویسی به دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار برمی گردد، آن دوره با نام پیام های پنهان نوشته معروف و وسیله ای بود برای این که علاوه بر تاثیرگذاری بر افکار عمومی، خشم و اعتراض خود را از سیاست های حکومت به گوش مقامات کشوری و عامه مردم برسانند. این پیام ها ابتدا همچون احکام و دستورات دولتی به در و دیوار چسبانده می شد و آنها را اعلان می نامیدند ولی پس از 1272 که علیقلی خان تبریزی به نوشته های خود با این مضامین شبنامه اطلاق کرد، انواع و اقسام نشریات چند سطری یا چند صفحه ای اعم از اعلان، اعلامیه، اطلاعیه، تهدیدنامه و هجویه به واسطه چاپ ژلاتینی یا حتی چاپ حروفی و به دلیل عدم شناسایی نویسنده و توزیع کننده مشخص، شبنامه خوانده شد.

شب نامه ها دارای شکل ظاهری و محتوای یکسان نبودند. برخی از آنها مصور یا دارای خط حاشیه و برخی نیز دارای شماره بودند. می توان گفت شب نامه تنها نوشته ای پنهانی بود و برای آگاهی دادن منتشر می شد. این نکته را باید یادآور شویم برخی از این شب نامه ها پس از تکثیر توزیع نمی شد و حتی گاهی آنچنان شخصی و خصوصی بود که نشر آن هیچ نفع عامه ای در برنداشت. البته عکس این قضیه نیز وجود داشت. در شهرهای تبریز، اصفهان و رشت اعلامیه ها و روزنامه های مشروطه خواهان علیه رژیم خودکامه وقت علنا به چاپ می رسید و در پایتخت به صورت پنهانی توزیع می شد.

برخی نمونه های شب نامه نویسی عبارتند از:

اعلان: متن کوتاهی که برای آگاهی دادن از انجام کاری در گذشته یا آینده تهیه و پراکنده می شد و قبل از رواج واژه « شبنامه»، هرگونه نامه مخفیانه را که به آگاهی عموم می رسید «اعلان» می نامیدند، « اعلان ملتی» و «اعلان کمیته ستاریه» از این دست است.

اعلامیه: با این که به هیچ یک از شبنامه های این دوران اعلامیه اطلاق نشده ولی اکثرا دارای ویژگی اعلامیه بودند زیرا به امضای گروه یا قشر خاصی یا بدون امضا یا با اسم مستعار منتشر می شد و محتوای آنها نشان دهنده این موضوع بود که تعلق به گروه و طبقه خاصی دارد. از جمله این اعلامیه ها می توان به « انتباه نامه اجتماعیون – عامیون ایران»، «اعلان ملت به بریگاد قزاق»، «آخرین اتمام حجت ایران به اهل نظام» یا روزنامه هایی که دارای نام و شماره مشخص بودند، از قبیل«شکوفه عصر»، «صبحنامه دعوه الاسلام»، یا «اتفاق الحق» اشاره کرد.

نامه سرگشاده:نوشته ای خطابی است که به فرد یا افراد مخالف نوشته می شود. از جمله «لایحه انجمن مخفی» که زمان تصدی صدارت عظمایی عین الدوله به منظور یادآوری نابسامانی ها و کمبودها خطاب به وی نوشته شد.

شبنامه نویسی تعلق به دسته یا گروه خاصی نداشت و علیقلی خان تبریزی، حاجی سیاح، حکیم قائنی، میرزا رضای کرمانی، محمدرضا شیرازی، سید ضیاءالدین طباطبایی و حتی دختری از خانواده ثقه الاسلام از جمله شبنامه نویسان بودند. مساله دیگر درباره شبنامه نویسی توزیع آن بود که از اهمیت ویژه ای برخوردار بود و از راه های مختلفی پراکنده می شد. طبق شواهد تاریخی معمول ترین روش، آویختن و چسبانیدن بر در و دیوار بوده یا با انداختن در معابر و اماکن عمومی و خانه های مردم آنها را منتشر می کردند یا این که افراد پس از مطالعه بین یکدیگر دست به دست می گرداندند. گاهی نیز در روزنامه های بیرون از محل توزیع می شد، مثلا «اعلان فداییان اسلام» چاپ تهران در روزنامه ناقور اصفهان و «لایحه انجمن مخفی» در مظفری بوشهر و حبل المتین کلکته به طبع رسید.

شب نامه ها تاثیرات منفی و مثبت فراوانی داشتند ولی در این بین برخی معتقدند شبنامه ها در روشن کردن افکار مردم نسبت به اصول و فلسفه نوین موثر بود و با کمترین هزینه، بیشترین بهره و ثمر را در تزلزل ارکان استبداد ایجاد کرد و محرک انقلاب مشروطه بود اما مشکلات و مضرات بسیاری نیز در پی داشت تا جایی که شبنامه ها به جای روشنگری، سراسر تهمت، دشنام و عبارات قبیحه و لحن آن هر روز زشت تر و تندتر شد. انجمن ایالتی آذربایجان در یکی از نخستین ارگان هایش بصراحت اعلام کرد «اعلانی که شبانه و خفیتا نشر می کنند، از طرف مفسدین است و انجمن ابدا از آن جور نشریات اطلاع ندارد.»

و این فتنه انگیزی نابخردان ادامه پیدا کرد. آخرالامر وکلای دوره دوم مجلس شورای ملی طی لایحه «هواخواهان دموکراسی و مشروطه» خواستار ممانعت فعالیت شب نامه نویسان شدند. سرانجام محرم 1326 در ماده 17 قانون مطبوعات طبع و نشر اعلانی ـ که شامل قبایح و فضایح و داعی به فساد و اختلال امور عامه باشد ـ مطبعه و متصدی هر دو را محکوم و مستوجب کیفر دانست و پس از دستگیری خدمتکار سیدعلی آقا یزدی به جرم نصب اعلان کذب در رابطه با تحریک میرزا رضا کرمانی توسط بهاییان برای ترور ناصرالدین شاه و دادگاهی شدن نوکر و ارباب، تب و اعتبار شبنامه نویسی کاسته شد.

منابع:

1ـ ‌پروین، ناصرالدین. تاریخ روزنامه نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان. جلد دوم. تهران: مرکز نشر دانشگاهی تهران، 1379، چاپ اول. (384-377).

2ـ حکیمی، محمود. با پیشگامان آزادی (حاج میرزا حسن رشدیه ). شرکت انتشارات قلم: تهران، 1387، چاپ دوم. (86 ـ 84).