رفیق سینما ، رقیب تلویزیون !

رابطه سینما و تلویزیون در ایران؛ رفاقت یا رقابت؟!

وقتی تلاش های برادران لومیر در فرانسه و توماس آلوا ادیسون در آمریکا سرانجام به بار نشست و آنها تقریبا همزمان موفق به اختراع سینما شدند، مردم با پدیده شگفت انگیز و اسرارآمیزی روبه رو شدند که تا آن زمان نظیرش را ندیده بودند. شاید برای همین بود که تماشاگران فرانسوی با دیدن تصاویر حرکت قطاری که روی پرده عریض سینما به سمت آنها می آمد هراسان از صندلی های خود بلند شدند و دنبال راه فرار می گشتند!

سال ها بعد و در همین یکی دو سال گذشته نیز مارتین اسکورسیزی، کارگردان سرشناس هالیوود نشان داد که می توان با گذشت این همه سال از پیدایش سینما تماشاگران را ترساند و غافلگیر کرد. او با بهره گیری درست از تکنیک سه بعدی و ادای دین به فیلم برادران لومیر، صحنه ورود قطار به ایستگاه را در «هوگو» به نوعی جذاب تر و نفس گیرتر بازآفرینی می کند تا اعلام کند سینما هنوز هم می تواند پدیده شگفت انگیزی باشد.

هر چند سینما در سال های اواخر قرن نوزدهم میلادی و حوالی 1895 مردم اروپا و آمریکا و بعدها بتدریج دیگر نقاط جهان را با جادوی خود آشنا کرد و با الگوی اجی مجی لاترجی آنها را مسخ می کرد و به دام می کشید، اما ظهور سینما مراتبی داشت و یکشبه اتفاق نیفتاده بود. مردم قبل از آن با پدیده شگفت انگیزی به نام عکس آشنا شده بودند و پس از آن انتظار هرگونه شعبده بازی دیگری را در زمینه سرگرمی انتظار می کشیدند. آنها پیشتر با اسبابی همچون کینتوسکوپ، ویتاسکوپ و بایوسکوپ مواجه شده بودند و آمادگی اشکال تکامل یافته تر آن را داشتند. بله، راه به غایت دشوار و درازی طی شده بود تا تماشاگران به سینماتوگراف برسند.

از همان سال هایی که پدیده سینما مشغول جولان دادن و فخرفروشی بود و چشم جهانیان را به خود معطوف کرد، یک پدیده دیگر نیز در سایه در حال آزمون و خطا و افتادن و برخاستن بود؛ تلویزیون.

بخش اول واژه فرانسوی تلویزیون از کلمه یونانی تله به معنای دور و بخش دوم آن از واژه لاتین ویزیو به معنای دید گرفته شده است.

اختراع تلویزیون را به فردی به نام جان لوگی برد، دانشمند و مخترع اسکاتلندی نسبت می دهند، اما دانشمندان و مخترعان زیادی همچون پائول نیپکو، بوریس روزینگ، ولادیمیر زورکین و فیلو فارنزوورث از اواخر سده 19 میلادی تاکنون در توسعه و تکمیل فناوری تلویزیون نقش موثری داشته اند.

تلاش های مختلف در این زمینه سرانجام در دهه 50 میلادی به ثمر رسید و تلویزیون سیاه و سفید خودشان را به عنوان رقیب قدرتمند مدیوم های دیگری همچون رادیو و سینما مطرح کرد. اختراع تلویزیون، ترمز ترکتازی سینما را کشید و بتدریج قدرت بلامنازعش را به همتایان دیگرش نشان داد. سینما با این که از سوژه ها و ژانرهای متنوع و گوناگون تغذیه می کرد و همچنان از آنها بهره می گیرد، اما در نگاهی کلی تر بدون گستردگی موضوعات و برنامه های تلویزیون است. یکی از مهم ترین برنامه های تلویزیون پخش جدید و زنده مهم ترین اخبار جهان است، ویژگی ای که رادیو هم از آن بهره می برد، اما رسانه تازه تاسیس تلویزیون از امکان فوق العاده نمایش تصاویر مرتبط و لحظه به لحظه اخبار برخوردار بود و می توانست به این وسیله میلیون ها انسان را در سراسر جهان با خود همراه کند. بخش های مختلف خبری در شبکه های رو به افزایش تلویزیونی بتدریج مخاطبان پروپاقرص خود را پیدا کرد که این سنت بعضا محبوب هنوز هم ادامه دارد.

بجز این یکی از محبوب ترین برگ برنده های تلویزیون در مقایسه با سینما پخش مستقیم مسابقات ورزشی بخصوص فوتبال، بوکس و ورزش های پرطرفدار دیگر بود. به عنوان مثال مردم به هنگام پخش زنده تلویزیونی مسابقه بوکس محمدعلی کلی و جو فریزر هیچ چیز دیگری را به آن ترجیح نمی دادند، حتی اگر سینمایی شیک و ممتاز مثلا فیلمی از کلارک گیبل و مریلین مونرو را پخش می کرد؛ چون به هر حال سینما سئانس های نمایش و روزهای پخش دیگری را هم برای فیلم هایی نظیر این داشت، اما آن مسابقه حساس و نفسگیر دیگر تکرار نشدنی بود. تلویزیون در چنین مواقعی حسابی دلبری و جذب مخاطب می کرد و گوی سبقت را از رقبایی مانند رادیو، مطبوعات و سینما می ربود.

تلویزیون بجز ابزارهای مخاطب پسندی چون پخش مستقیم اخبار و برنامه های ورزشی یا پوشش گسترده و جذاب دیگر اتفاقات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، علمی و... به هنرهای نمایشی هم روی خوش نشان داد و دریافت که برای جذب و افزایش مخاطبان میلیونی خود نیاز به این رویکرد هم دارد. از همین رو سنت محبوب و پولساز و پرطرفدار سریال سازی شکل گرفت و تلویزیون با طراحی و ساخت جذاب ترین سریال ها به رقابتی علنی تر با سینما پرداخت. سریال های محبوب تاریخ تلویزیون جهان گاه اعتباری همتای بهترین آثار سینمایی دارند و در جلب تماشاگران موفق تر عمل کرده اند؛ ولی سینما و تلویزیون از جایی به بعد با این که همچنان رقیب هم بودند، به رفاقت با یکدیگر نیز پرداختند و پایه گذار بده بستان ها و تعاملات بی شماری شدند. جدا از رفت و آمد ستارگان سینما و تلویزیون به رسانه های دوست و دشمن، این تعامل در بازخوانی ها و اقتباس ها نیز نمود پیدا می کرد. به این نحو که گاهی از یک سریال موفق، نسخه ای سینمایی عرضه می شد یا برعکس فیلمی سینمایی را با ترفندهایی چون افزودن خرده داستان هایی به مجموعه ای دنباله دار تبدیل می کردند.

سینما و تلویزیون بویژه در بحث هنرهای نمایشی و مقوله های فیلم و سریال علاوه بر شباهت ها و وجوه اشتراک فراوان، در بخش فنی و ساختاری تفاوت هایی نیز با هم داشتند. بحث های کلیشه ای و فرسایشی بازیگران در باب تفاوت ها و شباهت های بازیگری در مدیوم های تئاتر، رادیو، تلویزیون و سینما حتی هنوز هم هرازگاهی زینت بخش صفحات مجلات تخصصی می شود.

اما فارغ از مقوله بازیگری، سینما و تلویزیون در کلیت تفاوت هایی با هم دارند و فیلم هایی که در این دو حوزه تولید می شوند باید استانداردهای آن را بشناسند و رعایت کنند. به عنوان مثال یکی از مهم ترین تفاوت های سینما و تلویزیون به نماهای دور و نزدیک مربوط می شود و کارشناسان و اهل فن معتقدند نماهای نزدیک و کلوزآپ بیشتر از لانگ شات و نماهای دور به کار تلویزیون می آید، چون صفحه کوچک تلویزیون ـ حتی تلویزیون هایی با اینچ ها و اندازه های بزرگ و موسوم به سینمای خانگی نیز مشمول این قاعده می شوند ـ از توانایی و امکان چندان زیادی برای به تصویر کشیدن جزئیات نماهای بسیار دور و باز برخوردار نیست. کاری که سینما استاد آن است و فیلم های تاریخی و بزرگی چون بن هور، خرقه و لورنس عربستان بیشتر با نماهای دور و تماشایی شان به یاد آورده می شوند.

علاوه براین برخی فیلم ها خاصیت و ویژگی های ذاتی جداگانه تلویزیونی و سینمایی دارند و اگر در مدیوم دیگری تولید شوند آن طور که باید مورد توجه و استقبال قرار نمی گیرند. فیلمنامه، نوع روایت و حرکات دوربین و حتی سوژه ها و موضوعات می توانند فقط مختص یکی از این مدیوم ها تعریف شود. به دلیل رعایت نکردن همین قواعد است که فیلم های ذاتا تلویزیونی موفقیتی در سینما به دست نمی آورند و فیلم های موفق سینمایی نیز به دلیل تفاوت فنی و ساختاری مدیوم ها توفیقی در تلویزیون به دست نمی آورند.

اما یکی از موارد همکاری و تعامل سینما و تلویزیون به پخش و نمایش فیلم های سینمایی در تلویزیون اختصاص دارد که امری است مرسوم و جهانی. تلویزیون و رسانه ملی ما مثل همه تلویزیون های دنیا قواعد و استانداردهای خودش را دارد که مبتنی بر اخلاقیات و ارزش های دینی است؛ بنابراین برخی فیلم های سینمایی حتی وطنی به دلیل رعایت نکردن کامل اصول شرعی و عرفی یا اصلا امکان پخش از تلویزیون را به دست نمی آورند یا به دلیل ناسازگاری با این ارزش ها دچار اصلاحاتی در نمایش های تلویزیونی می شوند.

سینمای ما در این سال ها به دلیل جذب مخاطبان بیشتر و در نهایت فروش بالاتر گاهی متوسل به پاره ای شیطنت های کلامی و رفتاری شده است و حتی در بعضی مواقع برای این که فضای بازتر و آزادتر خود را به رخ تلویزیون بکشد در این زمینه به افراط هم می رسد. این در حالی است که فیلم ها و سریال های موفق و محبوب تلویزیونی اتفاقا به دلیل شناخت کامل استانداردها و رعایت درست برخی موارد و خطوط قرمز به جایگاه خوبی دست پیدا کردند.

در این میان اگر تهیه کنندگان و سازندگان آثار سینمایی به قدرت و گستردگی تلویزیون اعتقاد و شناخت داشته باشند و کمی در این زمینه محتاط تر و خردمندانه تر رفتار کنند، فیلم های خودشان را از مخاطبان میلیونی تر تلویزیون محروم نمی کنند.

آنها فقط با اندکی دوراندیشی بیشتر و چشم پوشی از تحسین های مقطعی می توانند آثاری هنرمندانه و جذاب و درعین حال سالم تولید کنند که با تکیه بر استانداردها و مولفه های یک فیلم سینمایی، قابلیت پخش و موفقیت در تلویزیون را هم به لحاظ مضمونی و هم رعایت اصول و قواعد ارزشی و اخلاقی داشته باشد.

سینمای ایران نباید به تلویزیون فقط به چشم یک رقیب نگاه کند، بلکه باید از امکانات بالقوه این رسانه برای معرفی هرچه بیشتر و بهتر دیده شدن آثارش استفاده کند. از سوی دیگر تلویزیون با خرید حق کپی رایت فیلم ها کمک های مادی و معنوی شایانی را به تهیه کنندگان آثار سینمایی می کند که گام ارزشمند و مهمی در جهت تعامل دوسویه این دو مدیوم قدرتمند و تاثیرگذار است که نمونه آن را در همین نوروزی که گذشت با پخش چند فیلم موفق سینمای ایران از شبکه های مختلف سیما شاهد بودیم.

مطالب مرتبط:

ابتکار جدید هالیوود 

نسیم تغییر در سینمای جهان

مشكلات اجتماعی آمریكا سوژه جدید سینما