تبیان، دستیار زندگی
امام علی (علیه السلام) در بخشی از این خطبه می‌فرماید: «هان! به خدا قسم که فلان (ابوبكر) جامه خلافت را پوشید در حالى‌كه می‌دانست جایگاه من در خلافت چون محور سنگ آسیاب به آسیاب است، ... اما از خلافت چشم پوشیدم، و روى از آن بر تافتم، ... دیدم خویشتن‌داری در
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

دفاع از خطبه شقشقیه!

شقشقیه

محتوای خطبه شقشقیه، دلالت بر غصب خلافت و همچنین شایستگی علی (علیه السلام) بر این مقام دارد و همین موضوع منجر به آن شده تا تلاش شود اصل صحت این خطبه زیر سۆال رود!


در این مقاله به طرح چهار شبهه می پردازیم و به آنها پاسخ اجمالی می دهیم:

شبهه اول:

آیا این سخن حضرت علی(علیه السلام) که «دعونی و التمسوا غیری» «مرا رها کنید و کسی دیگر غیر از من را بجویید» (نهج البلاغة ص 136) با اعتقاد به الهی بودن منصب امامت منافات ندارد؟

این که منصب امامت و ولایت علی (علیه السلام) از جانب خدا است و خدا او را برای این مقام برگزیده است، با دلایل متقن و استوار اثبات شده است. اما در مورد معنای این کلام امیرالمۆمنین (علیه السلام) که فرمود: «مرا رها کنید و کسی دیگر غیر از من را بجویید». باید متذکر شویم که هر چند مشروعیت امامت از طریق نصب الهی تعیین می شود، اما فعلیت و مقبولیت آن مشروط به بیعت و اقبال و پذیرش مردم است. امام (علیه السلام) در این خطبه (که فقط بخش کوتاهی از قسمت اول آن نقل شده) اشاره می کنند که شرایط فعلیت و مقبولیت هنوز کامل نشده است و موانعی وجود دارد، و  با بیان مطالبی می خواهند بدین وسیله حجت را بر مردم تمام کنند، موانع را بر طرف نمایند تا آمادگی کامل مردمی محقق شود و عذر و بهانه ای برای مخالفان باقی نماند.

چرا که حضرت در جمله بعدی فرمود: « زیرا ما به استقبال حوادث و اموری می رویم که رنگارنگ و فتنه آمیز است و چهره‌های گوناگون دارد و دل ها بر این بیعت ثابت و عقل ها بر این پیمان استوار نمی ماند. چهر ه افق حقیقت را ابرهای تیره فساد گرفته و راه مستقیم حق ناشناخته مانده است. آگاه باشید اگر دعوت شما را بپذیرم بر اساس آن چه می دانم با شما رفتار می کنم و به گفتار این و آن و نکوهش سرزنش کنندگان گوش فرا نمی دهم».

شبهه دوم:

آیا سند صحیحی برای خطبه «شقشقیه» وجود دارد؟ و آیا می‌توان از متن خطبه شقشقیه صریحاً امامت بلا فصل حضرت علی(علیه السلام) و فرزندان گرامی ایشان را ثابت نمود؟!

تمام شیعیان و برخی از اهل سنت معتقدند که خطبه شقشقیه کلام امام علی (علیه السلام) است. این خطبه در کتاب‌های مختلفی – گاه با ذکر سند و گاه بدون آن - نقل‌ شده و برخی از منابع پیش از سید رضی نیز آن‌را نقل کرده‌اند، در نتیجه می‌توان اطمینان یافت که سید رضی پدیدآورنده این گفتار نبوده و قبل از او نیز این روایت – شاید با تفاوت‌های جزئی - وجود داشته است. سلسله سندهای مختلفی نیز برای این خطبه ذکر شده است. چه کسانی که قبل از سید رضی می‌زیستند، و چه بعد از او.

امام علی (علیه السلام) در بخشی از این خطبه می‌فرماید: «هان! به خدا قسم که فلان (ابوبكر) جامه خلافت را پوشید در حالى‌كه می‌دانست جایگاه من در خلافت چون محور سنگ آسیاب به آسیاب است، ... اما از خلافت چشم پوشیدم، و روى از آن بر تافتم، ... دیدم خویشتن‌داری در این امر عاقلانه‌تر است، پس صبر كردم در حالى‌كه گویى در دیده‌ام خاشاک بود، و غصه راه گلویم را بسته بود! می‌دیدم كه میراثم به غارت می‌رود ...»

شیخ مفید که استاد سید رضی بود، در مورد سند این خطبه می‌گوید: «جمعی از نقل کننده‌های حدیث با سلسله سندهای مختلف این خطبه را از ابن عباس نقل کرده‌اند».

اما در مورد محتوای خطبه شقشقیه، باید گفت دلالت این خطبه بر غصب خلافت و همچنین شایستگی امام علی (علیه السلام) بر این مقام بسیار واضح است و همین موضوع منجر به آن شده تا تلاش شود اصل صحت این نقل زیر سۆال رود!

امام علی (علیه السلام) در بخشی از این خطبه می‌فرماید: «هان! به خدا قسم که فلان (ابوبكر) جامه خلافت را پوشید در حالى‌كه می‌دانست جایگاه من در خلافت چون محور سنگ آسیاب به آسیاب است، ... اما از خلافت چشم پوشیدم، و روى از آن بر تافتم، ... دیدم خویشتن‌داری در این امر عاقلانه‌تر است، پس صبر كردم در حالى‌كه گویى در دیده‌ام خاشاک بود، و غصه راه گلویم را بسته بود! می‌دیدم كه میراثم به غارت می‌رود ...».

شبهه سوم:

طولانى بودن برخى از خطبه ها و نامه هاى نهج البلاغه مانند خطبه ى اشباح و خطبه ى قاصعه و عهدنامه مالك اشتر و ... و چونكه چنین سخنرانیها و نامه نگاریهاى طولانى در صدر اسلام مرسوم نبوده بنابراین در انتساب آن به امیرالمومنین علیه‌السلام تشكیك مى شود. [نقل از 'اثر التشیع الادب العربى'، ص 66]

ضمیر کی آواز

پاسخ: طولانى بودن سخنرانى و یا كوتاه بودن آن و همچنین همیشه یكنواخت صحبت كردن، چیزى نیست كه نیاز به حدیث و دستورالعمل صحبت كردن، چیزى نیست كه نیاز به حدیث و دستورالعمل داشته باشد و در صدر اسلام سخنرانان همه رقم سخن مى گفتند برخى بیشتر طولانى و كمتر كوتاه و برخى برعكس آن و این شخص سخنران بوده كه بر اطاله ى سخن یا كوتاه سخن گفتن برحسب شرایط تصمیم مى گرفته است. و حتى خود كسانى كه این شبهه را مطرح كرده اند به این حقیقت معترفند كه هیچ دلیلى بر نفى خطبه هاى طولانى ندارند و مى گویند:

'ما هیچ وقت نمى گوئیم كه طولانى بودن خطبه به این اندازه از نظر عقلى ممنوع است...' بلكه 'جاحظ' در "البیان و التبیین ج 1 ص 50" مى گوید: 'روایت كرده اند كه قیس بن خارجه بن سنان، روزى از صبح تا شب خطبه خواند و هیچ یك از سخنانش تكرارى نبود نه در لفظ و نه در معنى'.

زكى مبارك در 'النثر الفنى' جلد 1 ص 59 مى گوید: سحبان وائل [ یكى از سخنرانان معروف زمان معاویه كه در شام مى زیست. ] همان سخنرانى كه طولانى بودن سخنرانیهایش معروف بوده و گاهى نصف روز سخنرانى مى كرده و در عین حال خطبه هاى كوتاهى نیز از او نقل شده است.

بنابراین خطیبان- در صدر اسلام و پس از آن تا زمان حاضر- طبق فطرت و بر اساس شرایط زمانى و مكانى بر اطاله ى سخن یا كوتاهى آن تصمیم مى گرفتند. خطبه ها و نامه هاى على بن ابى طالب علیه السلام نیز همین گونه بوده است گاهى همچون عهدنامه ى مالك اشتر در اثر شرایط حاكم بر مصر مصلحت بر اطاله ى سخن است و گاهى شرایط اقتضا مى كند كه كوتاه سخن گوید.

و جاحظ مى گوید: 'عمر اهل خطبه هاى طولانى نبود و صاحب خطبه هاى طولانى على بن ابى طالب است' پس این شبهه و اشكال نیز نادرست است.

محتوای خطبه شقشقیه، دلالت بر غصب خلافت و همچنین شایستگی علی (علیه السلم) بر این مقام دارد و همین موضوع منجر به آن شده تا تلاش شود اصل صحت این خطبه زیر سۆال رود!

شبهه چهارم:

درك اوضاع اجتماعى و توجه به نقاط ضعف دستگاههاى حكومتى و انتقاد از شرایط حاكم، در آن زمانها متعارف نبوده بلكه در زمانهاى بعد مرسوم و متعارف شده و در خطبه هاى نهج البلاغه از حاكمان و وزیران و والیان و قضات و علما با تعبیرهاى گوناگون انتقاد شده و بر شیوه ى حكومت و رفتار والیان و تبعیض در تقسیم بیت المال و جهل قضات به شدت اعتراض شده است و به همین دلیل نهج البلاغه سخنان على بن ابى طالب علیه السلام نمى باشد. [اثر التشیع فى الادب العربى، ص 66]

پاسخ: گر چه تمام شبهه هایى كه پیرامون نهج البلاغه مطرح شده نادرست مى باشد، ولى این شبهه از تمام آن شبهه ها سست تر و نادرست تر مى باشد، زیرا چگونه ممكن است چشم بسته گفته شود: چونكه این موضوع بعدا میان مردم مرسوم گشت پس باید ولى خدا و دروازه ى علم رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم نیز از آن بى اطلاع باشد، با اینكه او از كودكى پیوسته ملازم آن حضرت بوده و چه تجربه هاى ارزشمندى را كه در نوجوانى و جوانى فراگرفت و پس از رحلت پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم حوادث مهمى اتفاق افتاد و میان فقیهان صحابه در احكام الهى اختلاف شدیدى پدید آمد و هر كدام دیگرى را رد مى كرد و چه خونهاى حرامى كه بنا حق ریخته شده و چه بسیار اموال مردم كه به یغما رفت و چه حقوقى از مردم پایمال گشت!!!.

آیا تمام اینها كافى نیست كه آن حضرت از شرائط حاكم و تمام دستگاههاى مقصر انتقاد كند و از حقوق مردم دفاع نماید؟ و با والیان خیانتكار و قضات فاسق و عالمان دین فروش برخورد كند؟

بنابراین، این شبهه نیز ناتمام است.

فرآوری: آمنه اسفندیاری

بخش نهج البلاغه تبیان 


منابع:

سایت اسلام کوئیست

نهج البلاغه، ترجمه دشتی ،خطبه 3

نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه 3

مرکز تعلیمات اسلامی واشنگتن

آشنایى با نهج البلاغه امام على و پاسخ به چند شبهه ـ سید جعفر حسینى

مطالب مرتبط:

چرا امام شقشقیه را ادامه نداد؟

علی علیه السلام؛ فدایی دین

یک شبهه در حکومت ائمه (علیهم السلام)

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.