دوران بلوغ و تغییرات عاطفی

بلوغ فرایندی بیولوژیك و شامل تغییرات جسمانی است كه نوجوانان هنگام گذر از دوران كودكی به بزرگسالی آن را تجربه می‌كنند. بلوغ به وسیله تحریك قسمت‌هایی از مغز آغاز می‌شود كه كانون هورمون‌های جسمی می‌باشد.

تغییراتی كه در بدن نوجوانان ایجاد می‌شود در نتیجه آزاد شدن هورمون‌هایی مانند استروژن و تستوسترون می‌باشد.  ممكن است نوجوان نوسان زیادی در رفتار و خلق و خوی خود احساس كند زیرا او در طول روز دچار تغییرات زیادی در فعالیت‌های اجتماعی می‌شود.

بلوغ از چه زمانی آغاز می‌شود؟

سن آغاز بلوغ در افراد مختلف متفاوت می‌باشد؛ بنابراین صحبت درباره سن «معمول» شروع بلوغ تا حدودی گمراه كننده است. در دختران بلوغ زودرس در 7 سالگی و بلوغ دیررس در 13 سالگی آغاز می‌شود. در پسران بلوغ زود‌رس در 5/9 سالگی و بلوغ دیررس در 5/13 سالگی آغاز می‌شود. یكی از نشانه‌های بلوغ رشد سریع و ناگهانی نوجوان است. در این دوران قد و وزن نوجوان به سرعت افزایش می‌یابد. در نقطه اوج رشد، بدن نوجوان مانند بدن نوزاد رشد می‌كند.

دومین تغییر فیزیكی، كامل شدن ویژگی‌های اولیه جنسی است.  قابل‌توجه‌ترین این تغییرات، تغییر سوم یعنی تكامل ویژگی‌های ثانویه جنسی است. ویژگی‌های ثانویه جنسی ویژگی‌هایی هستند. چهارمین تغییر فیزیكی در دوران بلوغ تغییر ریخت بدنی است.  بدن نوجوانان چه دختر و چه پسر دارای ماهیچه‌ها و چربی بیشتری می‌شود. ولی این افزایش در دختران و پسران دارای سرعت متفاوتی است، طوری که در پایان دوران بلوغ نسبت عضله به چربی در بدن پسران 3 به 1 است، در صورتی كه در دختران میزان عضله و چربی با یكدیگر برابر است.

بلوغ عاطفی

برخی افراد گرچه از نظر جسمی بالغ می‌شوند، اما از نظر عاطفی هرگز به بلوغ نمی‌رسند. علل ترس و خشم در سنین گوناگون متفاوت است. در اوایل کودکی خشم کودک ناشی از مسایل جزیی و روزمره است و مسائل اجتماعی علت عصبانیت‌های دوران نوجوانی است. کودکان به طور معمول از تاریکی، ارتفاعات و صداهای عجیب می‌ترسند اما گاهی این ترس تا سنین نوجوانی و حتی بزرگسالی همراه آنان است.

نشانه بلوغ عاطفی یک نوجوان اینست که به تدریج رفتارها و واکنش‌های خام و کودکانه را کنار بگذارد، از حقیقت نگریزد و حتی در موقعیت‌های گوناگون به جای واکنش‌های هیجانی و کودکانه، واکنش‌های منطقی و عاقلانه در پیش گیرد.

مسائلی را که نوجوان با آن‌ها درگیر است به سه دسته تقسیم می‌شوند:

ابتدای نوجوانی:

مشکلات خانوادگی، مدرسه، تجربه کم، مسایل اقتصادی، بهداشت، سلامت جسم و روان و رشد شخصیت.

اواسط نوجوانی:

مدرسه، معلمان، مسایل خانوادگی، مذهب، اوقات فراغت، تفریح، انتخاب شغل، پوشش و مسایل مادی.

اواخر نوجوانی:

شکست در جنبه‌های گوناگون زندگی، جریحه‌دار کردن احساسات دیگران و تأثیرگذاری بر آنان، خودشناسی، مذهب، رفتارهای والدین، تعهدات خانوادگی، توجه به معایب ظاهری و جسمی طی این دوران نوجوان دچار تغییرات عاطفی و هیجانی می‌شود. ترسویی و کم رویی که مختص اوایل نوجوانی و پیش از آن است پس از 13 تا 14 سالگی کاهش می‌یابد، روحیه جنگ طلبی کم می‌شود اما بدخلقی، گستاخی و پرخاشگری افزایش می‌یابد.

تأثیر بلوغ بر رفتار نوجوانان

تغییرات ناگهانی و مهمی که از لحاظ جسمی در نوجوان اتفاق می‌افتد، در کنار تغییر در علائق، نگرش‌ها، احساسات، روابط و ... رفتارها و کردارهای جدیدی را در نوجوان سبب می‌شود و اغلب با بروز مشکلات جدیدی که موجب عدم سازگاری نوجوان با محیط می‌شوند همراه هستند. این تغییرات ویژگی خاصی به این دوران می‌بخشند که آن را به عنوان یک مرحله انقلابی و مشکل از رشد می‌شناسند و در تعابیری آن را به مثابه یک مرحله بحرانی معرفی می‌کنند.

در هر حال تغییرات رفتاری نوجوان در اثر تغییرات بلوغ ویژگی اساسی این دوران است. اینکه این تغییرات چگونه اتفاق می‌افتند؟ واکنش نوجوان به بروز این علائم چگونه است؟ چه تفاوتی میان نوجوانان از لحاظ واکنش به این تغییرات وجود دارد؟ سوالاتی هستند که اغلب مورد توجه روانشناسان رشد بوده و طی مطالعاتی به آن‌ها پاسخ داده شده است.

آنچه مسلم است اینکه تغییرات روانی، عاطفی و اجتماعی متعدد و بارزی نیز در این دوران دیده می‌شود. بخشی از این تغییرات در واقع واکنشی می باشد در قبال تغییرات جسمی و جنسی که نوجوان به طور ناگهانی با آن‌ها مواجه شده است. آگاهی از بروز تغییرات ناگهانی جسمی و جنسی برای نوجوان معمولاً اضطراب‌آور است و به عنوان یک پدیده تازه که با آن مواجه شده، سازگاری با آن مدتی طول می‌کشد.

این تغییرات ممکن است در برخی نوجوانان احساس گناه ایجاد کند و در دفعات بعدی که تغییرات جدید با تکرار همراه می‌شوند، این احساسات شدیدتر می‌شود به گونه‌ای که نوجوان به تدریج دیدی منفی نسبت به خود پیدا می‌کند و نمی‌تواند نگرش مطلوبی از خویشتن داشته باشد.

اولین احساسی که در نوجوان به مجرد روبرو شدن با نشانه بلوغ جنسی به وجود می‌آید،  غافلگیر شدن، ترس و وحشت ناشی از آن است. این حالت زمانی بر نوجوان مستولی می‌شود که خود را به گونه‌ای غیر منتظره در وضعیت جدید می‌یابد که قبلاً هیچ اطلاعی از آن نداشته و اکنون نیز هیچ توضیحی برای آن نمی‌یابد.

احساس دیگری که غالباً گریبان گیر نوجوان می‌شود، حالت غم و اندوه فراوانی است که به طور طبیعی برایش پیش می‌آید. ترکیب پیچیده‌ای از احساس غم و اندوه و احساس گناه منجر به گوشه‌گیری و انزواجویی و گریز از جامعه و اطرافیان می‌شود و این در رفتارهای اجتماعی نوجوان آثار بدی خواهد گذاشت، چیزی که از نیازهای اساسی وی است.

از جمله تغییراتی روانی و فکری این دوران طبیعت کنجکاو و حساس نوجوان است. با این وصف تغییرات حاصل از بلوغ، موضوع کنجکاوی او قرار می‌گیرد و رفتار او را در جهت گرفتن پاسخ سوالاتش در مورد این پدیده تازه، تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.

فرهنگ و تأثیرات بلوغ در رفتار نوجوان

فرهنگ به عنوان زمینه و بستری که رفتارها و کردارهای افراد در داخل آن و متأثر از آن صورت می‌گیرد، چیزی نیست که مورد غفلت قرار گیرد. تأثیر شرائط فرهنگی در واکنش نوجوان به تغییرات بلوغ بسیار مهم است. عموماً در فرهنگ‌هایی که برخورد راحت‌تر و عادی‌تری با این تغییرات دارند، واکنش نوجوان سالم‌تر خواهد بود. طوری که شاید به اندازه فرهنگ‌های بسته دچار احساس گناه، خود سرزنش‌گری و یاس و نا امیدی نشود.

به عبارتی فرهنگ‌هایی که این تغییرات را طبیعی دانسته و پذیرای این تغییرات هستند، اضطراب و نگرانی را در فرد به حداقل می‌رسانند. به ویژه از راه‌های مناسبی که اطلاعات مربوط به بلوغ در اختیار نوجوان قرار می‌گیرد، تحمل استرس‌های این دوران را برای وی راحت‌تر می‌سازد. نوجوان دیگر به تغییرات جسمی و جنسی خود به عنوان یک امر غیرطبیعی نمی‌نگرد، می‌داند چه برخوردی با این تغییرات داشته باشد و این مسأله قدرت سازگاری او را با آن‌ها افزایش می‌دهد و موجب می‌شود بهتر و سریع‌تر به سازگاری با بلوغ برسد.

در فرهنگ‌ها و جوامعی که نوجوان از علائم این تغییرات بی‌اطلاع می‌ماند، با این تغییرات با نگرشی منفی برخورد می‌شود و صحبت از این مسائل به ویژه بین نوجوان و والدین مایه خجالت و شرمسازی است، واکنش‌های منفی نوجوان شدیدتر خواهد بود.

مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: مرتضی عرفانیان

تنظیم: مریم فروزان کیا