ادای دین به فیلم های پلیسی
گفت و گوی اختصاصی تبیان با فرامرز قریبیان به بهانه توزیع «گناهکاران»
دومین فیلمش را سال 74 كارگردانی كرد كه باز هم توقع مخاطبان را برآورده نكرد. چهار سال بعد چشمهایش را ساخت كه این بار حجم زیادی از تحسین ها را برایش به همراه داشت. سال 91 در روز اول جشنواره گناهكاران او به نمایش درآمد. فیلم هم مورد توجه مردم قرار گرفت هم مخاطبان. چهارمین فیلم قریبیان هم پخته تر از سه تای قبل است هم نشان از دلبستگی های او به سینمای پلیسی دارد. این فیلم مهرماه سال پیش اکران شد و اسفند ماه نسخه خانگی آن به بازار آمد.
در حاشیه اکران عمومی فیلم با فرامرز قریبیان درباره گناهکاران گفت و گو کردیم که فرصت انتشار الان و به بهانه پخش دی وی دی فیلم فراهم شده است.
شما در كارگردانی به اندازه بازیگری خوش شانس نبودید. شاید اگر در فیلم اول تان به اندازه این دو فیلم موفق می شدید، اصلا مسیر سینمایی شما هم عوض می شد. در فیلم اول مشكل از شیوه كارتان بود یا اتفاقات فرامتنی و خارج از كنترل كارگردان رخ داد؟
جدال در تاسوکی را که می خواستم بسازم قرار بود نقش یک را خودم بازی کنم اما اجازه بازی ندادند! برای نقش دیگر جمشید هاشم پور را می خواستم که او هم ممنوع الکار بود.این سنگ اندازی ها باعث شد بازیگرانی که می خواستم نصیب مان نشود. از آن طرف نزدیک عید بود و خیلی از بازیگران گرفتار مسافرت. مشکل بعدی مان ضیق وقت بود و کمبود بودجه. تا در منطقه زاهدان لوکیشن را پیدا کنیم خوردیم به اسفند ماه. گفتند شما در این منطقه تا 15 اردیبهشت بیشتر نمی توانید کار کنید چون بادهای فصلی اجازه کار نمی دهد. دقیقا هم 15 اردیبهشت وزش باد شروع شد. خلاصه فیلم اولم با عجله و کلی دردسر و مشکلات عجیب و غریب ساخته شد . جدال در تاسوکی قرار نبود این گونه باشد و به خاطرمشکلاتی که اشاره کرده آن طور که مد نظرم بود نشد. با این حال هدف من این بود که دست بزنم به کارگردانی تا دیگر گیر ندهند.
در فیلم دوم تان هم این مشكلات را داشتید ؟
زمانی که توی بورس بودم و دستمزد بالا می گرفتم، آقای انوار با یک تصمیم بی پایه به خیلی ها لطمه زد . او برای بازیگران نقش اول دستمزد تعیین کرد. توجیه اش این بود که نمی خواهند سقف هزینه فیلم بالا برود. گفت بازیگر نقش اول برای هرفیلم 250 هزار تومان بگیرد. من دستمزدم بالاتر از این بود. بازیگر که هیچ وقت یقه تهیه کننده را نمی گیرد که من حتما باید بازی کنم. دنبال بازگیر می آیند و اگر فیلمنامه مناسب بود می روند سر قرارداد و سر مبلغ به توافق می رسند. منتهی ایشان مخالف بود و به خاطر همین دستمزد من را ممنوع الکار کرد.همین ایشان وقتی میخواستم فیلم بسازم به مدیر تولیدمان گفته بود نمی شود خودش بازی کند. یعنی یک نفر نمی شود چند کار کند.
در «قانون»،«چشمهایش» و حالا هم «گناهکاران» ، نقش اصلی را خودتان بازی کرده اید. این یکی از قانون‌های شماست که دوست دارید حتما در فیلم‌های خودتان بازی کنید؟
نه اصلا. مثلا همین گناهکاران وقتی فیلمنامه آن را خواندم خیلی خوشم آمد و ترغیب شدم فیلم را بسازم. دیدم یك پلیس جوان داریم یك پلیس مسن. گفتم بهتر است پلیس مسن را خودم بازی كنم. برای تمام نقشها كاندیدایی داشتیم اما برای خود تدین چون از اول می دانستم پلیس خشنی است و یك مقدار با نقشهای دیگری كه بازی می كردم متفاوت است ترجیح دادم خودم بازی كنم. البته اگر فیلمنامه‌ای باشد كه نقشی برای من نداشته باشد اصلا اصراری ندارم خودم بازی كنم. چنانچه فیلمنامه دیگری از سام (پسر قریبیان) که ابتدا می خواستم بسازم، اصلا نقشی برای خودم نداشت و داستان چهار جوان بود ولی متاسفانه به آن پروانه ساخت نداد.
خیلی‌ها ممكن است فكر كنند از فیلم‌های پلیسی آمریكایی تقلید كرده‌ام اما اصلا اینطور نیست. فقط قصدم ادای دین بوده. هیچ تقلیدی نكردم. تفاوت بسیار زیادی است بین ادای دین کردن و تقلید کردن. ما فیلم‌های پلیسی زیادی در ایران داشتیم كه اتفاقا بخش عمده‌ای از آنها را هم خود من بازی كرده‌ام اما هیچ كدام از آنها به درجه‌ای نرسیدند كه منتقدان بخواهند از آنها تعریف كنند. درباره «گناهکاران» اما وقتی فیلم در جشنواره نمایش داده شد، بسیار راضی کننده بود
پلیسی که شما در فیلمتان خلق کردید، یک مقدار با تعریف ما از پلیس فیلم‌های ایرانی فرق دارد. الگوی خاصی برای نقش پلیس داشتید كه باعث شد روی مسیر كلیشه‌هاحرکت نکنید؟
یك جورهایی ادای دین كردم به تمام فیلم‌های پلیسی آمریكایی كه از نوجوانی تا الان دیده‌ام. درواقع خیلی‌ها ممكن است فكر كنند از فیلم‌های پلیسی آمریكایی تقلید كرده‌ام اما اصلا اینطور نیست. فقط قصدم ادای دین بوده. هیچ تقلیدی نكردم. تفاوت بسیار زیادی است بین ادای دین کردن و تقلید کردن. ما فیلم‌های پلیسی زیادی در ایران داشتیم كه اتفاقا بخش عمده‌ای از آنها را هم خود من بازی كرده‌ام اما هیچ كدام از آنها به درجه‌ای نرسیدند كه منتقدان بخواهند از آنها تعریف كنند. درباره «گناهکاران» اما وقتی فیلم در جشنواره نمایش داده شد، بسیار راضی کننده بود. نقدهای خوبی راجع به آن نوشته شد. این بزرگترین امتیاز است برای فیلمساز. البته من هنوز خودم را كارگردان حرفه‌ای نمی‌دانم اما برایم جالب است كه اكثر منتقدان به اتفاق خوششان آمده بود. اصولا پلیس آگاهی خشن است چون با تبهکارها و خلاف کار ها سر و کار دارد و با پلیس راهنمایی و رانندگی که من و شما در طول روز در خیابان ها می بینم خیلی متقاوت است.
برای خلق شخصیت «تدین»، به نظر می‌رسد یک مقدار از مناسبات روحی خودتان هم کمک گرفتید!
اصولاآدمی هستم که چه بعد از انقلاب و چه پس از آن مسیر حرفه ای مشخصی داشته ام برای همین هم توانسته ام 45 سال در این حرفه دوام بیاورم. شخصیت تدین آدمی است که سالیان سال در سیستم دوام آورده و در عین حال با کله شقی راه خودش را رفته است.البته خشونت ظاهری ای که تدین دارد من در شخصیت خودم ندارم و همین باعث شد که نقش برایم متفاوت باشد.
در شروع فیلم، اینطور به نظر می‌رسد كه تدین، چند بار پشت سر هم خلاف انجام داده و حتی اول فیلم، بدون گفتن «ایست»، به مظنون شلیك كرده. چنین مسئله‌‌ای اگر به طور واقعی در پلیس آگاهی اتفاق بیفتد، واقعا تا این حد با آرامش و مدارا با فرد خاطی برخورد میشود؟ یعنی مجازات قانونی ندارد؟
اتفاقا برخورد میشود چنان چه اداره بازرسی مسئولیتش همین است. در فیلم شخصیت آقای ارشادی که نماینده اداره بازرسی است به دنبال تدین است ولی در دیالوگی می گوید مدرک به اندازه کافی بر ضد تدین نداریم غیر از شکایت یک مشت خلافکار.به خاطر همین استكه تدین تا به حال چقدر از درجه‌هایش عقب افتاده. اول فیلم پلیس جوان به او می‌گوید كه تو با این سن، الان باید خیلی درجه‌ات بالاتر از این باشد. در طول فیلم مطرح میشود كه تدین به خاطر نوع رفتارش، درجه‌اش دائم عقب افتاده، بارها توبیخ شده و حتی در پایان هم میبینید كه بازداشت میشود و به او می‌گویند كه بازنشسته شده. حتی یك جایی در شروع وقتی از در میرود بیرون پشت سرش می‌گویند كه او از اول هم كله شق بوده. یا یك جای دیگر رئیس آگاهی درباره‌اش می‌گوید روشش مطابق میل من نیست اما از بهترین هاست. یعنی به خاطر اینكه آدم تیزهوشی است و خیلی مسائل را به راحتی حل كرده، نمی‌خواهند راحت او را از دست بدهند.
یكی از ابهاماتی كه درباره فیلم «گناهکاران» وجود دارد این است كه اول فیلم، مخاطب، صدای ذهن روانگر را می‌شنود و بخشی از داستان را از طریق این صدا متوجه میشود. اصلا به همین دلیل هم هست كه نام او را از فهرست مظنونین داخل ذهنش خارج می‌كند. شاید در برخی فیلم‌های مشابه خارجی چنین اتفاقی افتاده باشد اما فکر نمیکنید آخر فیلم، مخاطب حس کند که کارگردان او را گول زده؟
حسن فیلم همین است. در فیلم «مظنونین همیشگی» شخصیت اصلی که راوی است به همه از جمله تماشاچی دروغ می گوید. در فیلم ما اصلا راوی نداریم. ذهن سیال آدم ها است. چون شخصیت اصلی ما (روانگرد با بازی رامبد جوان است)با ذهن سیال او اول آشنا می شویم و در نتیجه با او همذات پنداری می کنیم. مسئله اینجاست كه این اتفاق‌ها در سینمای ما جا نیفتاده اما در دنیا جا افتاده. ما آمدیم ریسك كردیم تا این شیوه داستان گویی را یك مقدار جا بیندازیم اما حالا باید ببینیم مخاطبان چه نظری دارند. به نظرم یك سری مسائل هست كه باید حتما دو بار فیلم را ببینیم تا برایمان مشخص شود. از تیتراژ فیلم کلیدها و کدهایی در سرتاسر فیلم گذاشته ایم که به تماشاچی بگوییم قاتل کیست و این باعث می شود که تماشاچی ای که برای بار دوم یلم را می بیند با یافتن این کدها و کلیدها متوجه شود که گول نخورده و تمام اطلاعات از ابتدای فیلم مقابل چشمش بوده.
اگر سه اتفاق در سه جای مختلف وجود داشته باشد استفاده از تدوین موازی كاملا بجاست اما نه درباره جایی كه دو نفر کنار هم نشسته‌اند و باهم دیالوگ برقرار می‌كنند. علت استفاده از این فن هم ادای دین به سریال خارجی 24 بود؟
من اصلا سریال «24» را ندیدم اما در پاسخ به سوالتان باید بگویم در سینما اصولا وقتی می خواهند فلاش بک بزنند اکثرا از تمهید کلیشه شده سیاه و سفید کردن تصویر یا تغییر رنگ استفاده می کنند. ما سعی کردیم در تدوین فیلم مان هم به نوعی ریسک کنیم. و به جای تمهیدات پیش پا افتاده نوع تدوین را تغییر دهیم و از تعریف داستان در چن کار به طور همزمان استفاده کنیم.این کاری است که سالیان سال است در سینمای دنیااتفاق افتاده. مثل تایم کد یا قدمی تر از آن صحبت بالشی ازاین نوع مونتاژ استفاده کرده اند.
به عنوان بازیگر پرکار سینما، در جریان خیلی از مشکلات فیلمسازی بودید. با این حال چرا تصمیم گرفتید یک بار دیگر با این شرایط سراغ کارگردانی بروید؟
من آدمی هستم که معمولا کاری که دوست داشته باشم میکنم و کاری که دوست نداشته باشم به هیچ وجه سراغش نمی روم. چون فیلمنامه را دوست داشتم باید آن را میساختم. ضمن اینکه بازیگر وقتی سنش میرود بالا طبیعی است که پیشنهادهایش کمتر میشود و باید فکری برای خودش بکند. مخصوصا اینکه من به هر سنی هم که برسم تحت هیچ شرایطی، حاضر نیستم نقشهای فرعی بازی کنم. یا باید سینما را بگذارم کنار یا راهی باز کنم که ماندگار شوم. این بود که رو آوردم به کارگردانی و تهیه کنندگی. وگرنه من کاملا میدانم وضعیت سینمای ما چیست و با مشکلاتش کلا آشنایی دارم.
شما که به گزینش نقشها و قدرت و جذابیت آنها تا این حد اهمیت می‌دهید که حاضر نیستید تحت هیچ شرایطی نقش فرعی بازی کنید، چطور می شود که یک مرتبه سر از سریالی مثل «روز حسرت»، «باغ شیشه‌ای» یا «تکیه برباد» در می‌آورید؟
من اصلا بازیگر سریال نبودم و سالها هم با حضور در این پروژه‌ها مبارزه میکردم و نمیرفتم. تا اینکه سریال «روز حسرت» را قبول کردم. آنهم به این دلیل که دلم می‌خواست بتوانم فیلم مستقل بسازم و سرمایه خوبی نداشتم. درباره سریال معتقد به این هستم که یا نباید آدم بازی کند یا باید سریالی را بازی کند که عامه مردم آن را ببینند و دوست داشته باشند. بهرحال من سریال بازی کردم تا وضع مالی ام را روبه راه کنم و بتوانم فیلمم را بسازم.
هم سر «روز حسرت» و هم «تکیه بر باد» فقط دلیلتان، کسب سرمایه برای ساخت فیلم بود؟
بله دقیقا و مخصوصا در «باغ شیشه‌ای»!هر چند دو کار دیگر عامه پسند و آبرومند از کار در آمدند.
مصاحبه: احمد رنجبر
بخش سینما و تلویزیون تبیان
