اثبات فلسفی امامت امام عصر علیه السلام

یکی از ادله عقلی که معمولا دانشمندان و فلاسفه شیعه در اثبات امامت از آن بهره می گیرند " قاعده امکان اشرف" است. از ویژگی های مهم این برهان، این است كه همراه با اثبات اصل وجود امام، استمرار وجود مبارک او را در گستره ی عالم بشریت تا آخرین فرد انسانی نیز ثابت می كند. امكان اشرف، با نگاه به كل هستی، ساختمان آن را به گونه ای می یابد كه جایگاه وجود امام، ذاتا، پیش از سایر انسان ها است. طبق بیان ملاصدرا این قاعده اولین بار توسط ارسطو و سپس ابن سینا در الهیات شفا و تعلیقات و شیخ اشراق در مطارحات و حكمة الاشراق، میرداماد در قبسات و برخی فیلسوفان دیگر بحث شده است. اما بحث تفصیلی درباره آن توسط شیخ اشراق، میرداماد، و سپس ملاصدرا انجام شده است و پس از ملاصدرا هم فیلسوفان دیگر چون ملاهادی سبزواری و علامه طباطبایی از آن بحث كرده اند. در این نوشتار برآنیم تا پس از بیان این قاعده وجود امام را از این طریق ثابت نماییم.

بیان قاعده و تقریر آن:

قاعده امكان اشرف به بیان ساده عبارت است از اینكه در تمام مراحل وجود، لازم است ممكن اشرف ( برتر و شریف تر) بر ممكن اخس ( پست تر و پایین تر ) مقدم باشد به عبارت دیگر در جهان هستی در هر جا و هر موقعیت كه ممكن اخس و پست تری موجود شده باشد به یقین قبل از آن ممكن اشرف و برتری موجود بوده است.

هر موجود اخس و پایین مرتبه اى در خلقش، نیازمند این است كه موجود اشرفى قبل از آن خلق شده باشد، تا این موجود اشرف علت به وجود آمدن آن موجود اخس باشد; و از نگاه دیگر هر موجود اشرفى كه یافت شود، باید موجود اخسى كه معلول آن است نیز یافت شود. بنابراین قاعده، بین خداوند كه مجرد محض و اشرف بلا منازع است و بین انسان هاى عادى باید مخلوقات و وجودهایى باشد كه نقش واسطه را دارد چه در خلقت و چه در شریعت.

برهان قاعده امکان اشرف

برهان صدرالمتألهین: چنانچه ممکن اخس موجود شده، اما پیش از آن ممکن اشرف موجود نشده باشد، یکی از چهار اشکال زیر پدید می آید:

الف) خلاف فرض؛

ب) صدور کثیر از واحد؛

ج) صدور اشرف از اخس؛

د) وجود داشتن جهتی، اشرف از آنچه در حق تعالی موجود است.

زیرا اگر موجود اخس به واسطه موجود اشرف صادر شده باشد، اشکال اول لازم می آید و اگر بدون واسطه صادر شده باشد، و در عین حال، صدور موجود اشرف از حق تعالی نیز جایز باشد، اشکال دوم لازم می آید و اگر صدور موجود اشرف از معلول خویش جایز باشد، اشکال سوم پیش می آید و اگر صدور موجود اشرف نه از واجب تعالی جایز باشد و نه از معلول خویش، اشکال چهارم لازم می آید و چون اشکالهای چهارگانه، در چهار فرض مزبور، خلاف عقل و ممتنع است، پس صدور ممکن اخس از حق تعالی بدون آن که پیش از آن، ممکن اشرف صادر شده باشد، ممتنع و خلاف عقل است. گفتنی است براهین متعددی بر این قاعده آمده است که در این مختصر مجال پرداختن به آنها نیست.

امام، ممکن اشرف است

تا بدینجای بحث دانستیم که هرگاه ممکن اخس و پایین تر موجود باشد می توان نتیجه گرفت که ممکن اشرف و بالاتر نیز موجود است. بنابراین اگر بتوانیم ثابت کنیم که امام ممکن اشرف و سایر انسانها نسبت به آن ممکن اخس اند، تنها با وجود یک انسان برروی زمین می توان پی به وجود امام برد. چنانکه در روایات نیز آمده است: لو كان الناس رجلین لكان أحدهما الإمام. إن آخر من یموت الإمام: اگر مردم منحصر در دو نفر گردند هر آینه یكی از آنها امام خواهد بود. و از آن دو نفر آن كه دیرتر بمیرد امام خواهد بود.

اما اشکال مهمی که در پیش رو به نظر می رسد در همین اشرف بودن وجود امام (علیه السلام) از سایر موجودات - ولو بقیه انسان ها - است. روشن است منظور از اشرف در بودن، اشرف فلسفی و وجودی است؛ یعنی، موجود اشرف با موجود اخس، باید فرق کند و می دانیم افراد نوع واحد، مماثل اند و تقدمی بر یکدیگر ندارند. از این رو تقدم و اشرف بودن ائمه (علیهم السلام) بر سایر انسان ها، اشکالی است که در تطبیق این قاعده به نظر می رسد.

توضیح اینکه اگر وجود نبات را اخس از وجود حیوان می دانیم، صحیح است، اما چطور می توان فردی از حیوان را اخس از فرد دیگر دانست و وجود دیگری را شدیدتر و اشرف تلقی کرد.

حل این نکته بسیار کارگشا است و تطبیق امکان اشرف را خالی از اشکال می کند. ملاصدرا(ره) این مهم را بیان کرده و این استفاده را عاری از اشکال نموده است.

وی متذکر این نکته مهم می شود که مماثلت امامان و بقیه انسان، صرفا در جسم و وجود عنصری آنان است و بر حسب نشأه، روحانی، آنان از شجره و مقوله دیگری اند. نوع آنان با نوع بقیه انسان ها متفاوت است و قلیلی از انسان ها، به نطق می رسند و تمایز وجودی پیدا می کنند. بر این اساس، نوع ائمه هدی و سایر انسان، متفاوت است و اشکال یاد شده بر تطبیق برهان امکان اشرف وارد نیست.

نتیجه:

چنانچه دو یا چند نوع از انواع انسانی در این عالم هستی موجود باشند، یکی از انها (حجت الله) باید اشرف از دیگران باشد و کمالاتی همانند علم و رحمت و عصمت و ... را که دیگر انواع انسانی ندارند، داشته باشد و در رتبه وجودی مقدم بر دیگران باشد؛ بنابراین به حکم قاعده امکان اشرف، محال است که انسانهایی با درجات پست تر و ناقص تر از انسان کامل در این عالم موجود باشند، ولی انسان کامل قبل از آن موجود نباشد.

امام صادق (علیه السلام) می فرماید: اگر تنها دو نفر در زمین باقی باشند، یکی از آنها حجت است. مرحوم ملاصدرا در ذیل این روایت می گوید: نوع اشرف متقدم بر نوع اخس است، هر چند برخی از اشخاص اخص، از حیث زمان، بر بعضی از اشخاص اشرف متقدم باشند. دستاورد تحلیل و تطبیق قاعده ی امکان اشرف بر موضوع امامت، این شد که در سرای آفرینش، همواره، وجود اشرف و انسان کامل و ولی خدا، یعنی همان امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) هست و پرتوافشانی می کند، و وجود و آرامش این قافله، مرهون وجود آن قافله سالار است .

فراوری: زهرا اجلال

بخش مهدویت تبیان

منابع:

1)     برهان امکان اشرف و اثبات امامت، رحیم لطفی

2)     پایگاه اطلاع رسانی حوزه

3)     دایره المعارف طهور

4)     معاونت پژوهش مدیریت حوزه علمیه استان تهران

مطالب مرتبط:

روز امامت امام زمان(عج) دقیقا چه روزی است؟

شب پانزده شعبان، نورٌ عَلی نور

احیای سلوک فاطمی، رسالت خانواده مهدوی