زمان فارغ التحصیلی آدمی کی است؟
دانستن عنصری است حیاتی در زندگی بشر، عنصری که هیچ گاه تمامی ندارد و آدمی هر چه به بیش رود با مجهولات بیشتری رو به رو خواهد شد. یادگیری علم نیز در اسلام ارزشی والا دارد و تأکیدات فراوانی از جانب پیشوایان دینی در این زمینه دیده می‌شود از این رو در منطق اسلام کلمه فارغ التحصیل یک کلمه بی‌معنی است، یک مسلمان راستین هرگز تحصیل علمش پایان نمی‌پذیرد، همواره دانشجوست و طالب علم، حتی اگر برترین استاد شود.
حقی بر گردن والدین
از حقوق فرزند بر والدین، بهره مند ساختن او از نعمت علم است. دین مبین اسلام، مسلمانان را به فراگیری علوم، مخصوصاً علوم الهی دعوت می‌کند و تعلیم و تعلّم را برای همه لازم می‌داند. برای تحصیل علم، نه محدودیت زمانی است و نه محدودیت مکانی. از دوران کودکی تا زمان پیری باید دنبال تحصیل علم رفت و در این رهگذر، ائمه معصومین (علیهم السلام) یکی از وظایف و حقوق فرزند بر پدر را طلب دانش معرّفی نموده اند. علی (علیه السلام) می فرماید: "مروا أولادکم بطلب العلم"؛ "فرزندانتان را به طلب دانش برانگیزید".
روزی امام حسن (علیه السلام) فرزندان خود را به همراه فرزندان برادرش به نزد خویش فرا خواند و به آنان فرمود: "انّکم صغار قوم و یوشک أن تکونوا کبار قوم آخرین فتعلّموا العلم فمن لم یستطع منکم أن یحفظه فلیکتبه و لیضعه فی بیته"؛ "شما کودکانِ جامعه امروزید و به زودی بزرگانِ جامعه فردا خواهید شد. پس دانش بیاموزید و هر یک از شما که حافظه قوی ندارد، مطالب را بنویسد و آنها را در خانه نگه دارد". (بحار الأنوار، ج 2، ص 152)
زمان فراگیری علم
در جهان هیچ فضیلتی به مثابه علم نیست. زیرا حیات و سعادت و رقِّیَّت و جاودان زیستن امَّتها به واسطه علم است، و نَباهت و شخصیّت و علوّ مقام و شرافت نفسانی انسان وابسته بدان می‌باشد.
بعید به نظر نمی‌رسد اگر اندوختن علم أفضل از عبادت باشد، نه به دو چندان بلكه به اضعاف مضاعَفَه. به جهت آنكه شخص عابد فقط صلاحیّتش در راه نجات خود اوست كه تنها خود را نجات بخشد ولیكن شخص عالِم مُصْلِح است و در توان اوست كه عوالم كبیره را از تاریكیهای گمراهی برون آورد، و در عین حال خودش نیز ذی صلاحیّت است. عالم آن است كه دو چشمش را در راه خود گشوده است، و كسی كه چشمش را بگشاید راه را می‌بیند.
از رسول گرامی (صلی الله علیه و آله) گزارش شده است: "برتری عالم بر عابد، همچون برتری خورشید است بر ستارگان و برتری عابد بر غیر عابد، همانند برتری ماه است بر ستارگان". (منتخب میزان الحکمه، ص 397، ح 4471)
هیچ كدام از فضایل برای مصالح و منافع مردم صلاحیّت ندارد كه به مانند علم اثرش در عالم وجود همیشگی بوده باشد. به سبب آنكه عبادت و شجاعت و كرم و غیر آن اگر برای مردم نفعی داشته باشد، آن منفعت تا هنگامی است كه صاحب آن در حال زندگی است کاربرد دارد اما پس از مرگ چیزی برای وی نیست مگر نام نیكو و ذكر جمیل، ولیكن منفعت عالم تا وقتی كه علم او باقی است و اثر او جاودان است باقی خواهد بود.
در سُنّت از علم و صاحبان علم مدح و ثنایی بلیغ و جانفزا به عمل آمده است همان طور كه در كتاب الهی مجموعه آیاتی در مدح علم و مدح علماء وارد است. و این امری است مسلّم كه نیاز به استشهاد و استدلال ندارد.
ما در هر شب جمعه سرور و شادی خاصی داریم. او عرض کرد خداوند این شادی را افزون کند این چه شادی است؟ فرمود:
"إِذَا كَانَ لَیْلَةُ الْجُمُعَةِ وَافَى رَسُولُ اللَّهِ ص الْعَرْشَ وَ وَافَى الْأَئِمَّةُ مَعَهُ وَ وَافَیْنَا مَعَهُمْ فَلَا تُرَدُّ أَرْوَاحُنَا إِلَى أَبْدَانِنَا إِلَّا بِعِلْمٍ مُسْتَفَادٍ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَنَفِدَ مَا عِنْدَنَا". "هنگامی که شب جمعه می‌شود روح پاک پیامبر (صلی الله علیه و آله) و ارواح ائمه (علیهم السلام) و ما با آنها به عرش خدا می‌روند و ارواح ما به بدن‌ها بازنمی‌گردد مگر با علم و دانش تازه‌ای و اگر چنین نبود، علوم ما پایان می‌گرفت". (بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد (صلى الله علیهم)، ج 1، ص 130)
این مضمون در روایات متعددی با عبارات گوناگون بیان شده است و نشان می‌دهد که پیامبر (صلی الله علیه و آله) و امامان تا پایان جهان بر علم دانششان افزوده می‌شود.
در روایت دیگری از حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) می‌خوانیم که فرمودند: "إذا أتى علیّ یوم لا أزداد فیه علما یقرّبنی إلى اللّه، فلا بارك اللّه لی فی طلوع شمسه". "آن روز که فرا رسد و علم و دانشی که به خدا نزدیک کند بر من افزوده نشود طلوع آفتاب آن روز من مبارک مباد". (تفسیر كنز الدقائق و بحر الغرائب، ج 8، ص 356)
نتیجه
با در نظر گرفتن سیره و روش معصومین (علیهم السلام) در زندگی مشخص می‌شود آن بزرگواران با وجود آنکه علم محض بودند هیچ گاه از تحصیل دست برنمی‌داشتند. در نتیجه یکی از مهم‌ترین وظایف پیروان آنان تلاش برای آموختن و یادگیری است. آموختنی به دور از هرگونه ریا و تفاخر. در این صورت است که انسان هیچ گاه از تحصیل علم فارغ نخواهد شد و همواره نیاز به آموختن دارد.
زینب مجلسی راد
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
منابع :
امام شناسی ج 18 ص 22.
مقام پدر و مادر در اسلام، زین العابدین احمدی، حسنعلی احمدی.
یکصد موضوع اخلاقی در قرآن و حدیث، ناصر مکارم شیرازی.
مطالب مرتبط:
