ترسناک ترین تنهایی!
انسان موجودی اجتماعی است یعنی برای رسیدن به اهداف و رفع نیاز هایش به جمع و اجتماع می پیوندد و بسیاری از روحیات و اخلاقیات انسان در همین اجتماع است که معنا پیدا می کند، به عبارت دیگر انسان نیز در بطن اجتماع، خود را یافته و در کنار انسانهای دیگر خود را می یابد و به همین خاطر است که از تنهایی گریزان است ( البته دل از مردم بریدن و رو به خدا آوردن و عزلت پیشه نمودن مسئله ای است که پرداختن بدان از حوصله‌ی این مقال خارج است و نیازمند فرصتی مناسبتر) با تمام این وجود انسان از تنهایی گریزان است و در این میان حضرت علی علیه السلام امری را به عنوان ترسناکترین تنهایی معرفی می کنند که شاید تا به حال به ذهن کسی خطور نکرده باشد.
ترسناک ترین تنهایی خودپسندی است
حضرت علی علیه السلام به فرزندش امام حسن علیه السّلام فرمود: پسرم! چهار چیز از من یاد گیر (در خوبىها)، و چهار چیز به خاطر بسپار (هشدارها)، كه تا به آنها عمل مىكنى زیان نبینى:همانا ارزشمندترین بىنیازى عقل است، 2- و بزرگترین فقر بىخردى است، 3- و ترسناكترین تنهایى خودپسندى است. 4- و گرامىترین ارزش خانوادگى، اخلاق نیكوست (نهج البلاغة / ترجمه دشتى/حكمت 38)
عجب و یا به عبارت دیگر خودپسندی یکی از خطرناک‌ترین صفات زشت اخلاقی است که به تعبیر روایات موجب هلاکت معنوی انسان، ازبین رفتن اعمال صالح او و گرفتار شدن وی به مفاسد بزرگ دیگری می‌شود.
تعریف اصطلاحی «عجب»
در اصطلاح علم اخلاق، عجب عبارت است از اینکه انسان بخاطر عملی که انجام داده و یا کمالی که خودش را دارای آن می داند، خود را بزرگ بشمارد و خود را در داشتن آن كمالات مرهون خداوند نداند. فرقی نمی کند که آن کمال، حقیقتا کمال باشد یا نه؛ شخص واقعا صاحب آن کمال باشد یا نه؛ آن عمل، عمل پسندیده ای باشد و یا نه ( زیرا اهل گناه نیز گاهی اوقات به اعمال خود عجب می کنند ) و نیز فرقی نمی کند که عمل، عملی قلبی باشد یا ظاهری. مانند اینکه انسان پس از انجام اعمالی که بر او واجب است (مانند نماز خواندن، روزه گرفتن، پرداخت خمس و زکات و ...) و یا پس از ترک اموری که بر وی حرام است(مانند نگاه به نامحرم، غیبت دیگران را کردن و ...) و یا پس از انجام مستحبات(مانند خواندن ادعیه و نمازهای مستحبی و...) به خود مغرور شود و خود را بنده شایسته خدا بداند و یا حتی خود را از خداوند طلبکار بداند.
از امام صادق (علیه السلام) روایت شده كه رسول خدا (صلی الله علیه) فرمود:
در این میان كه موسى (علیه السلام) نشسته بود، ناگاه شیطان آمد و كلاه چند رنگى بر سر داشت و چون نزدیك موسى (علیه السلام) رسید، كلاه خود را از سر برداشت و نزد موسى آمد و به آن حضرت سلام داد، موسى گفت: تو كیستى؟ در پاسخ گفت: من ابلیسم گفت: توئى، خدا تو را به كسى نزدیك نسازاد، گفت: من آمدم به شما سلام كنم براى مقامى كه نزد خدا دارى، فرمود كه: موسى به او گفت: این كلاه چیست؟ گفت: با آن دل مردم را مىربایم، موسى به او گفت: به من خبر ده از گناهى كه چون آدمىزاده كند، تو بر او مسلّط مىشوى، پاسخ داد: هر گاه خود بین شود و كار خود را فزون شمارد و گناهش در چشم او كوچك جلوه كند و فرمود: خدا عز و جل به داود (علیه السلام) فرمود: اى داود! گنهكاران را مژده بده، و صدّیقان را بیم بده، عرض كرد: چگونه به گنهكاران، مژده بدهم و به صدّیقان بیم بدهم؟ فرمود: اى داود! به گنهكاران مژده بده كه من توبه پذیرم و از گناه درگذرم و به صدّیقان بیم بده كه مبادا به كردارِ خود عُجب كنند و خود بین شوند، زیرا هیچ بندهاى را من پاى حساب نكشم جز آنكه هلاك باشد. (أصول الكافی / ترجمه كمرهاى/ج5/ 229)
خودپسندی موجب هلاک است
رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمود: سه چیز آدمى را هلاك مىكند و سه چیز آدمى را نجات مىدهد، اما آن سه خصلتى كه موجب هلاكت مىگردد، بخل، هواى نفس و خودبینى است. و آن سه چیز كه آدمى را نجات مىدهد خوف از خدا در آشكار و نهان، میانهروى در فقر و توانگرى، و عدالت در هنگام غضب و خوشنودى. (مشكاة الأنوار / ترجمه عطاردى/296) در وصف خطرناک بودن این صفت مذمومه همین بس که حضرت علی علیه السلام در حکمت 46 نهج البلاغه می فرمایند: گناهى كه تو را پشیمان كند بهتر از كار نیكى است كه تو را به خود پسندى وا دارد.
علاوه بر این حضرت خودپسندی را با عبارت ترسناک ترین تنهایی معرفی می کند که شاید مقصود او این باشد که فرد خودپسند خود را متمایز از سایر افراد دیده و خود را از آنان جدا می کند و به عبارت دیگر از موضع و ومقام بالا به آنان می نگرد و همین امر دیگران را در رابطه با او سرد و بی مهر نموده و همین امر موجبات تنهایی وی را فراهم می سازد. علاوه بر آن در نگاهی عمیق تر می توان گفت کسی که خدا را داشته باشد برایش بس است و کسی که همه را داشته و خدای خویش را نداشته باشد گویا هیچ کس را ندارد و در تنهایی به سر می برد چرا که عجب از جمله صفات خبیثه است که منشاء آفات و صفات خبیثه دیگر است و در آخر منجر به فراموشی خدا می شود و چه تنهایی ترسناک تر از نبودن خدا در کنار انسان! (خداوندا) چه دارد آن كس كه تو را ندارد؟ و چه ندارد آن كه تو را دارد؟( دعای عرفه)
آن کس که تو را دارد از عیش چه کم دارد
وان کس که تو را بیند ای ماه چه غم دارد
از رنگ بلور تو شیرین شده جور تو
هر چند که جور تو بس تند قدم دارد
مریم پناهنده
بخش نهج البلاغه تبیان
منابع:
1) نهج البلاغه/ ترجمه دشتی
2) مشكاة الأنوار / ترجمه عطاردى
3) أصول الكافی / ترجمه كمرهاى/ج5
4) سایت دایرة المعارف طهور
مطالب مرتبط:
عجولانه به پیشنهادات شیطان جواب مثبت ندهیم!
