عنایتی رحمانی بر عالمی قرآنی

راوند از آن روستاهایی است که در طول سالیان همچون صدفی گوهرهای تابناکی را در خود پرورش داده و در طول تاریخ در رشد فرهنگ و دانش این سرزمین نقش بسزایی داشته است. این روستا در نزدیکی کاشان واقع بوده و علامه آقا بزرگ تهرانی تنها در سده ششم حدود ده تن از علمای بزرگی را که از این سامان برخاسته‌اند نام می‌برد و این خود نشانه اوج رونق علم و اندیشه در آن دیار خواهد بود. سده ششم که همزمان است با دوران سلطنت سلجوقیان و خوارزمشاهیان، با فراز و فرودهای زیادی برای ایران همراه بوده است؛ اما هیچ‌کدام از این تلاطم‌ها نتوانست از اوج گیری دانش در خطه راوند بکاهد و همچنان دانشمندان بزرگی در خود پرورانید که از جمله مهم‌ترین آن‌ها سعید بن هبة الله بن حسین بن هبة الله معروف به قطب الدین راوندی است.

پدر و جد بزرگوار او از علمای بزرگ راوند بودند که همین امر سبب شد تا سعید از محضر پدر در ابتدای علم آموزی بهره فراوان ببرد و آغاز علوم دینی را نزد ایشان فراگیرد. علاوه بر پدر، مرحوم قطب اساتید بزرگ دیگری نیز داشته است که در کتب تراجم و رجال از آن‌ها نام برده شده و همگی از دانشمندان برجسته زمان خود بوده‌اند. نیز وی برای فراگیری علوم زمان و بهره گیری از محضر بزرگان علوم به برخی شهرها هم سفرهایی داشته است؛ که به دلیل نقل از بزرگان شهرهایی چون اصفهان،‌ خراسان و همدان به نظر می‌رسد سفرهای وی به همین شهرها بوده است؛ و در نتیجه در قم ساکن شد و تا پایان عمر شریفش در این مرکز شیعه باقی ماند.

او از همان ابتدا با آراء و اندیشه های عالمان بزرگی همچون سید مرتضی، شیخ صدوق و شیخ طوسی مۆانست ویژه ای یافت و از طریق شاگردان ایشان به بهره گیری از نظرات ایشان می‌پرداخت و در عین حال خود برجسته‌ترین شاگرد مفسر بزرگ قرآن یعنی علامه طبرسی بود. روح بزرگ این استاد و نیز اندیشه قرآنی او که موجب پدید آمدن اثر گرانقدری همچون «مجمع‌البیان» گشته بود، روح تشنه قطب را سیراب می‌کرد و بیش از پیش با رنگ و بوی وحی انس و الفت گرفت؛ به گونه ای که در میان آثارش چندین اثر تفسیری به چشم می‌خورد و حتی آثار دیگرش نیز از این صبغه قرآنی و وحیانی بی بهره نمانده‌اند.

او در علوم مختلف عصر خود به اوج توانایی و دانایی رسید که از آن جمله می‌توان به تفسیر قرآن، فقه، حدیث،‌ کلام، فلسفه،‌ شعر و ادب و تاریخ اشاره کرد که در هر یک از این فنون به تألیف کتب مهمی موفق گردید که برخی همچون شرح نهج‌البلاغه وی نقشه راه آیندگان گشت؛ به گونه ای که ابن ابی الحدید شارح بزرگ نهج‌البلاغه خود چنین اذعان می‌نماید:

«کسی قبل از من تا آن اندازه که اطلاع دارم به تفسیر نهج‌البلاغه نپرداخته است به جز یک نفر و آن سعید بن هبة الله بن حسین معروف به قطب الدین راوندی است» (شرح نهج‌البلاغه، ج 1، ص 5)

از جمله مهم‌ترین اساتید قطب الدین راوندی می‌توان به بزرگانی چون:

1. ابو جعفر محمد بن علی بن محسن حلبی. او موفق به درک محضر شیخ طوسی شده و قطب الدین راوندی از وی روایت نقل کرده است.

2. ابوالحسن محمد بن علی بن عبدالصمد تمیمی نیشابوری. او از شاگردان فرزند شیخ طوسی بوده است.

3.سید ابوالبرکات محمد بن اسماعیل مشهدی. وی از شاگردان شیخ طوسی بوده است و علاوه بر قطب الدین منتجب الدین (صاحب کتاب الفهرست) و امام ضیاء الدین از جمله شاگردانش بوده‌اند.

4.صفی الدین مرتضی بن داعی بن قاسم. او از شاگردان شیخ طوسی و مۆلف کتاب تبصره العوام است.

5.شیخ الساده مجتبی بن داعی بن قاسم. ایشان نیز همچون برادرش از محدثان بزرگ بوده و قطب الدین از این دو برادر روایت نقل کرده است.

6.ابوالفضل عبدالرحیم بن احمد شیبانی.

7.ابو جعفر محمد بن مرزبان. از شاگردان شیخ مفید است که قطب‌الدین در کتاب قصص‌الانبیاء از او روایت نقل کرده است.

8. هبه الله بن دعویدار. از شاگردان شیخ صدوق به شمار آمده است.

9.ابوجعفر بن کمیح.

10.ابونصر الغاری.

11.ابوصمصام احمد بن سعید طوسی.

12.ابوالحسین احمد بن محمد بن علی مرشکی.

13.ابوسعید حسن بن علی لارآبادی.

14.ابوالقاسم حسن بن محمد حدیقی.

15.ابو صمصام ذوالفقار بن محمد بن معبد حسینی؛

اشاره نمود.

شاگردان قطب نیز چهره های برجسته ای بودند تا تمام و کمال معرّف اوج علمی و فرزانگی استاد خود باشند. از جمله مهم‌ترین آن‌ها سه فرزند ایشان است که البته در سایه بزرگی و برجستگی پدر کمتر به چشم آمده‌اند، لکن از دانشمندان بزرگ عصر خود بودند که عبارتند از:

نصیرالدین حسین بن سعید بن هبة الله؛

ظهیرالدین محمد بن سعید بن هبة الله؛

و عما الدین علی بن سعید بن هبة الله.

و اما دیگر شاگردان وی از این قراراند:

احمد بن علی بن عبدالجبار طبرسی. او علاوه بر قضاوت به نقل حدیث نیز می‌پرداخت.

علی بن عبدالجبار بن محمد. از دانشمندان و فقهای بنام.

علی بن محمدالمدائنی.

محمد بن الحسن البغدادی.

محمد بن علی معروف به «ابن شهر آشوب» از ستارگان درخشان تشیع و برجسته‌ترین شاگردان قطب بود.

آثار:

آثار مرحوم قطب چنانکه گفتیم در رشته های مختلف به نگارش در آمده که مختصرا اشاره می‌کنیم:

تفسیر و علوم قرآن

1.ام القرآن.

2.تفسیر القرآن» در دو جلد.

3.خلاصه التفاسیر» در ده جلد.

4.شرح آیات المشکله فی التنزیه.

5.اللباب فی فضل آیه الکرسی.

6.الناسخ و المنسوخ من القرآن.

کلام و فلسفه

1.الخرایج و الجرایح.

2. ام المعجزات

3. الاختلافات

4. تهافت الفلاسفه

5. جواهر الکلام فی شرح مقدمه الکلام.

فقه

1.آیات الاحکام

2. احکام الاحکام

3. الانجاز

4. حل المعقود فی الجمل و العقود.

5.الشافیه فی الغسله الثانیه.

6.الخمس.

7.من حضره الاداء و علیه القضاء.

8.رساله الفقهاء.

9.مشکلات النهایه.

10.المنتهی فی شرح النهایه.

11.الرائع فی الشرایع.

12.النیات فی جمیع العبادات.

13. نهی النهایة.

14. فقه القرآن.

حدیث

1.تحفه العلیل

2.رساله فی صحه احادیث اصحابنا.

3.شرح الکلمات المائه

4.ضیاء الشهاب.

5.لباب الاخبار.

6.لب اللباب

7. مزار

8. المجالس فی الحدیث

9. دعوات.

تاریخ

1.جنی الجنتین

2.قصص الانبیاء

اصول فقه

1.المستقصی

شعر و ادب

1.التغریب فی التعریب

2.الاغراب فی الاعراب

3.شرح العوامل المأئة

4.غریب النهایة

5.نفثة المصدور.

افول

شمع وجود علامه قطب الدین راوندی در چهاردهم سال 573 ق در شهر قم رو به خاموشی نهاد و در حرم مطهر کریمه اهل بیت فاطمه معصومه سلام الله علیها مدفون گشت و با درگذشت این دانشمند بزرگ رخنه‌ای جبران‌ناپذیر در عالم علم و معرفت پدیدار گشت. شهر قم در آن روز یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان مکتب اهل بیت علیهم السلام را از دست داد و تنها به آثار و شاگردان ارزشمندی که از او به یادگار مانده بود قناعت نمود.

و اما در پایان این نوشتار اشاره به حادثه عجیبی که نشانگر عنایت پروردگار به این عارف وارسته است خالی از لطف نیست.

حدود هشت قرن پس از درگذشت مرحوم قطب در جریان تعمیر بارگاه مقدس حضرت معصومه علیها سلام، بخشی از قبر مرحوم قطب فروریخت و همگان دیدند که پیکر ایشان پس از حدود هشتصد سال همچنان تازه و سالن باقی مانده است. آیت الله اراکی که خود از شاهدان این ماجراست درباره این واقعه چنین می‌فرمایند:

«مرحوم آخوند محمد حسن جلالی نقل کرد که:

استادم مرحوم آقا شیخ محمدحسین فرمود وقتی که صدراعظم (قریب به زمان مشروطیت) صحن مطهر قم را تعمیر می‌کرد در اثر تعمیر، روزنه ای به قبر قطب راوندی باز شده بود.

من رفتم و از نزدیک دیدم که دو سر زانوی مرحوم قطب راوندی سالم است.

سر خود را داخل قبر کردم و سر زانوی آن بزرگوار را بوسیدم در حالی که اثری از فرسودگی در آن نبود و هیچ تأثیری هم از بوسیدن من در آن به وجود نیامد... »